Πως ζουν οι προστατευόμενοι μάρτυρες- Τι προβλέπει ο νόμος- Αλήθειες και (κινηματογραφικοί) μύθοι

Δύο εκ των συλληφθέντων για την εγκληματική οργάνωση που βρίσκεται πίσω από τα επεισόδια στου Ρέντη που κατέληξαν στη δολοφονία του 31χρονου αστυνομικού Γιώργου Λυγγερίδη λέγεται πως ζήτησαν να ενταχθούν σε πρόγραμμα προστασίας μαρτύρων, κάτι που αξιολογείται θετικά από την ΕΛ.ΑΣ καθώς φαίνεται να γνωρίζουν την “ιεραρχία” και τον τρόπο λειτουργίας της οργάνωσης.

Σύμφωνα με αστυνομικές πηγές, που σημειώνουν ότι υπήρξαν μάρτυρες που θα μιλούσαν μόνο με την προυπόθεση ότι θα προστατευόντουσαν με ειδικό καθεστώς, καθώς φοβόντουσαν για τη σωματική τους ακεραιότητα. Με τη χρήση του καθεστώτος του προστατευόμενου μάρτυρα οι αστυνομικοί κατάφεραν να αποκτήσουν πρόσθετες πληροφορίες που βοήθησαν στην έρευνα (χωρίς όμως να διαδραμάτισαν καθοριστικό ρόλο στην υπόθεση).

Το θέμα έχει απασχολήσει την αστυνομία, τους νομικούς κύκλους και την επικαιρότητα αρκετές φορές κατά το παρελθόν. Τόσο σε υποθέσεις τρομοκρατίας, όσο και στο σκάνδαλο Siemens, στην υπόθεση των υποκλοπών (Vodafone), στην υπόθεση Novartis κ.ά.

Έχει σχέση, όμως, αυτό το πρόγραμμα με όσα βλέπουμε σε κινηματογραφικές ταινίες; Οι προστατεύομενοι μάρτυρες έχουν 24ωρη φύλαξη, αλλάζουν τόπο κατοικίας, διευκολύνονται να βρουν άλλη εργασία και εξασφαλίζεται η διαβίωσή τους; Όλα αυτά είναι θολά και κατά το παρελθόν στελέχη της αστυνομίας αλλά και νομικοί έχουν διατυπώσει ενστάσεις για την πραγματική ασφάλεια ενός προστατευόμενου μάρτυρα.

Από το μακρινό 2001, ακόμα, με αφορμή υποθέσεις τρομοκρατίας έχουν ειπωθεί διάφορα.

«Δεν είναι ασφαλής πρακτική η φρούρηση», έλεγαν οι ειδικοί, σύμφωνα με άρθρο της “Καθημερινής” εκείνη την εποχή. Κοινή διαπίστωση μεταξύ αστυνομικών και δικαστικών και σοβαρότατα -μετά τη χθεσινή τρομοκρατική ενέργεια- τα ερωτήματα που εγείρονται για τον τρόπο με τον οποίο λειτουργεί το πρόγραμμα προστασίας μαρτύρων. Ολη η γειτονιά γνώριζε ότι στο συγκεκριμένο σημείο υπήρχαν αστυνομικοί, οι οποίοι είχαν επιφορτιστεί με την προστασία της βασικής μάρτυρος στη δίκη του ΕΛΑ. Δηλαδή, συνέβαινε το αντίθετο από αυτό που υπαγορεύει το σκεπτικό της μυστικότητας. Η συγκεκριμένη γυναίκα είχε υπαχθεί στο πρόγραμμα προστασίας μαρτύρων κατόπιν εισαγγελικής παραγγελίας από τον Ιούνιο του 2002 μέχρι και το 2005, όταν και κατέθεσε στο δικαστήριο με τα πλήρη στοιχεία της, και έκτοτε παρέμεινε υπό αστυνομική προστασία.

Η φύλαξή της, όπως και δεκάδων ακόμα μαρτύρων που εμπλέκονται σε δίκες σχετικά με την τρομοκρατία, το οργανωμένο έγκλημα, κυκλώματα της νύχτας κ.ά., ορίζεται βάσει του νόμου 2928/2001 Αρ. 9. Οπως ισχυρίζονται ανώτατα στελέχη της ΕΛ.ΑΣ., ο συγκεκριμένος νόμος (τότε) αφήνει κενά, καθώς η μόνη ουσιαστική προστασία που προσφέρει θεσμικά στους μάρτυρες είναι η αστυνομική φύλαξη. Η αλλαγή χώρου εργασίας και διαμονής αφορά τους δημόσιους υπαλλήλους, ενώ η αλλαγή ταυτότητας εφαρμόζεται σπάνια. Το μεγαλύτερο αγκάθι, ωστόσο, όπως επισημαίνουν, αποτελεί το ίδιο το γεγονός της αποκάλυψης της ταυτότητας του μάρτυρα κατά τη διαδικασία της δίκης. Σχεδόν πάντοτε ο διάδικος ζητεί τα στοιχεία του μάρτυρα που καταθέτει εναντίον του εκμεταλλευόμενος το «παραθυράκι» του νόμου: «Κατά τη διαδικασία στο ακροατήριο, ο μάρτυρας του οποίου δεν αποκαλύφθηκαν τα στοιχεία ταυτότητας, καλείται με το όνομα που αναφέρεται στην έκθεση εξέτασής του, εκτός αν ζητηθεί από τον εισαγγελέα ή από ένα διάδικο η αποκάλυψη του πραγματικού ονόματος, οπότε το δικαστήριο διατάσσει την αποκάλυψη», αναφέρει. Αυτό από την άλλη, όπως επισημαίνει κορυφαίος δικαστικός, διασφαλίζει τη διαφάνεια κατά την απόδοση δικαιοσύνης, παρά τα προβλήματα που δημιουργεί.

Οι αδυναμίες και τα κενά του ισχύοντος νόμου, που έχει κοινή φιλοσοφία με την αντίστοιχη νομοθεσία άλλων ευρωπαϊκών χωρών, προέκυψαν, όπως τονίζουν νομικοί, εν μέρει και από τις αντιδράσεις που αντιμετώπισε η ψήφιση του «τρομονόμου» 2928/2001. Οι ίδιοι κάνουν επίσης λόγο για δυσκολίες στην εφαρμογή του από τις αρμόδιες υπηρεσίες. «Κατά τη διάρκεια της προστασίας θα έπρεπε να αλλάζουμε την ταυτότητα του μάρτυρα, να μεταφέρουμε τον ίδιο και την οικογένειά του σε περιοχή που να μην τον γνωρίζει κανένας», αναφέρει η επίκουρη καθηγήτρια Νομικής του Δημοκρίτειου κ. Σοφία Βιδάλη. Ωστόσο, όπως παραδέχεται, κάτι τέτοιο δεν μπορεί να εφαρμοστεί εύκολα στην Ελλάδα: «Το πέπλο μυστηρίου τηρείται μόνο στα χαρτιά, εν μέρει και επειδή ζούμε σε μια μικρή χώρα όπου όλοι -λίγο ή πολύ- γνωρίζονται».

Τα μέτρα προστασίας

Ως μέτρα προστασίας των παραπάνω προσώπων και των οικείων τους προβλέπονται η φύλαξη από κατάλληλα εκπαιδευμένο προσωπικό της αστυνομίας, η μη αναγραφή του πραγματικού τους ονόματος στην έκθεση κατάθεσης, η μετεγκατάσταση στο εξωτερικό, η μετάθεση, απόσπαση ή μετάταξη χωρίς δημοσίευση σε ΦΕΚ επί δημοσίων υπαλλήλων κ.α.

Διαβάζουμε, ότι ο προστατευόμενος μάρτυρας μπορεί να κληθεί να καταθέσει στο ακροατήριο με το ψευδώνυμο που του αποδόθηκε στην προδικασία ή καθόλου. Την αποκάλυψη της ταυτότητάς του μπορεί να ζητήσει ο Εισαγγελέας ή διάδικος ή να διατάξει αυτεπαγγέλτως το δικαστήριο. Μόνο εφόσον γνωστοποιηθεί η πραγματική του ταυτότητα μπορεί να στηριχθεί στην κατάθεσή του, αποκλειστικά, η καταδίκη του κατηγορουμένου. Ειδάλλως, η κατάθεση συνεκτιμάται με τα λοιπά αποδεικτικά στοιχεία.

Τι προβλέπει ο Κώδικας Ποινικής Δικονομίας (ΚΠΔ)

Το πρώτο εδάφιο της παρ. 4 του άρθρου 218 ΚΠΔ τροποποιείται με την προσθήκη του μέτρου της μετεγκατάστασης σε άλλη χώρα και το άρθρο 218 διαμορφώνεται ως εξής:

«Άρθρο 218 Προστασία μαρτύρων

1. Κατά την ποινική διαδικασία για τις πράξεις της συγκρότησης ή συμμετοχής σε εγκληματική οργάνωση της παρ. 1 του άρθρου 187 ΠΚ ή σε τρομοκρατική οργάνωση της παρ. 2 του άρθρου 187Α ΠΚ και για συναφείς πράξεις, μπορεί να λαμβάνονται μέτρα για την αποτελεσματική προστασία από πιθανή εκδίκηση ή εκφοβισμό των ουσιωδών μαρτύρων, των προσώπων που κατά το άρθρο 187Γ ΠΚ βοηθούν στην αποκάλυψη εγκληματικών δραστηριοτήτων ή των οικείων τους.

2. Κατά την ποινική διαδικασία για τις αξιόποινες πράξεις εμπορίας ανθρώπων κατά τα άρθρα 323Α και 348 παρ. 2 ΠΚ, καθώς και για τις αξιόποινες πράξεις της παράνομης διακίνησης μεταναστών κατά τα άρθρα 29 παρ. 5 και 6 και 30 του ν. 4251/2014 (Α΄ 80), μπορεί να λαμβάνονται μέτρα, σύμφωνα με τα οριζόμενα στην παρ. 4 για την αποτελεσματική προστασία από πιθανή εκδίκηση ή εκφοβισμό του θύματος αυτών των πράξεων, όπως αυτό χαρακτηρίζεται σύμφωνα με τις διατάξεις των περ. ι΄ και ια΄ της παρ. 1 του άρθρου 1 του ν. 4251/2014 (Α΄ 80), των οικείων του θύματος ή των ουσιωδών μαρτύρων, ακόμη και όταν οποιαδήποτε από τις προαναφερόμενες αξιόποινες πράξεις δεν έχει τελεσθεί στο πλαίσιο οργανωμένου εγκλήματος σύμφωνα με τα οριζόμενα στο άρθρο 187 παρ. 1 ΠΚ.

3. Σε υποθέσεις σχετικά με τις αξιόποινες πράξεις των άρθρων 159, 159Α και 235 έως 237Α ΠΚ, ακόμα κι αν δεν τελέσθηκαν στο πλαίσιο εγκληματικής οργάνωσης, είναι δυνατόν να παρέχεται στους μάρτυρες δημοσίου συμφέροντος κατ’ άρθρο 47, στους ιδιώτες κατ’ άρθρο 255 και σε οποιοδήποτε άλλο πρόσωπο συμβάλλει ουσιωδώς στην αποκάλυψη των ως άνω αξιοποίνων πράξεων ή, εφόσον τούτο κρίνεται αναγκαίο, και στους οικείους των προαναφερθέντων προσώπων, η προβλεπόμενη στην παρ. 4 προστασία από πιθανολογούμενες πράξεις εκφοβισμού ή αντεκδίκησης.

4. Μέτρα προστασίας είναι η φύλαξη με κατάλληλα εκπαιδευμένο προσωπικό της αστυνομίας, η κατάθεση με χρήση ηλεκτρονικών μέσων ηχητικής και οπτικής ή μόνο ηχητικής μετάδοσής της, η μη αναγραφή στην έκθεση εξέτασης του ονόματος, του τόπου γέννησης, κατοικίας και εργασίας, του επαγγέλματος και της ηλικίας του, που διατάσσονται με αιτιολογημένη διάταξη του αρμόδιου εισαγγελέα πλημμελειοδικών, η μεταβολή των στοιχείων ταυτότητας, η μετεγκατάσταση σε άλλη χώρα, καθώς και η μετάθεση ή μετάταξη ή απόσπαση για αόριστο χρονικό διάστημα, με δυνατότητα ανάκλησής της, των δημοσίων υπαλλήλων, που αποφασίζονται κατά παρέκκλιση από τις κείμενες διατάξεις από τους αρμόδιους Υπουργούς, ύστερα από εισήγηση του αρμόδιου εισαγγελέα πλημμελειοδικών. Η υπουργική απόφαση μπορεί να προβλέπει τη μη δημοσίευσή της στην εφημερίδα της Κυβερνήσεως, καθώς και άλλους τρόπους διασφάλισης της μυστικότητας της πράξης. Τα μέτρα προστασίας λαμβάνονται με τη σύμφωνη γνώμη του μάρτυρα, δεν περιορίζουν την ατομική ελευθερία του πέρα από το αναγκαίο για την ασφάλειά του μέτρο και διακόπτονται αν ο μάρτυρας το ζητήσει εγγράφως ή δεν συνεργάζεται για την επιτυχία τους.

5. Κατά τη διαδικασία στο ακροατήριο ο μάρτυρας του οποίου δεν αποκαλύφθηκαν τα στοιχεία ταυτότητας, καλείται με το όνομα που αναφέρεται στην έκθεση εξέτασής του. Το δικαστήριο μπορεί να διατάξει την αποκάλυψη του πραγματικού ονόματος του μάρτυρα, αν τούτο ζητηθεί από τον εισαγγελέα ή από ένα διάδικο ή και αυτεπαγγέλτως. Σε κάθε περίπτωση το δικαστήριο μπορεί να διατάξει όσα ορίζονται στο άρθρο 354.

6. Αν δεν έχουν αποκαλυφθεί τα στοιχεία ταυτότητας του μάρτυρα, μόνη η κατάθεσή του δεν είναι αρκετή για την καταδίκη του κατηγορουμένου.».

Διασφαλίζεται η προστασία των μαρτύρων που θα καταγγείλουν μια περίπτωση εμπορίας ανθρώπων και πώς;

Όπως αναφέρεται στον ιστότοπο astynomia.gr, για την άμεση αρωγή και προστασία των μαρτύρων – θυμάτων εμπορίας ανθρώπων, αρμόδια είναι τα αντίστοιχα Τμήματα Καταπολέμησης Εμπορίας Ανθρώπων της Υποδιεύθυνσης Αντιμετώπισης Οργανωμένου Εγκλήματος και Εμπορίας Ανθρώπων της Διεύθυνσης Ασφάλειας Αττικής και Θεσσαλονίκης, τα οποία προς τούτο συνεργάζονται με τις Εισαγγελικές και Δικαστικές αρχές, Δημόσιες Υπηρεσίες, φορείς και Μη Κυβερνητικές Οργανώσεις. Η διάρκεια της άμεσης αστυνομικής προστασίας περιορίζεται στον απόλυτα αναγκαίο χρόνο παραμονής του θύματος στο πλαίσιο της προανακριτικής διαδικασίας.

Η παροχή περαιτέρω προστασίας και κυρίως αστυνομικής φύλαξης των μαρτύρων και θυμάτων, και μέχρις ότου αποφασισθεί διαφορετικά από τις Εισαγγελικές – Δικαστικές Αρχές, παρέχεται από το Τμήμα Προστασίας Μαρτύρων της Υποδιεύθυνσης Επιχειρήσεων της Διεύθυνσης Ασφάλειας Αττικής, το οποίο είναι αρμόδιο για το σχεδιασμό, το συντονισμό και τη λήψη μέτρων προστασίας των ουσιωδών μαρτύρων και των προσώπων που κατά τα άρθρα 187 και 187Α του Ποινικού Κώδικα βοηθούν στην αποκάλυψη εγκληματικών δραστηριοτήτων ή και των οικείων τους, κατ’ εφαρμογή των διατάξεων του άρθρου 9 του ν. 2928/2001, καθώς και των προβλεπομένων από διεθνείς και διμερείς συμβάσεις της Χώρας.

Σε εξαιρετικές περιπτώσεις, και ύστερα από παραγγελία των Εισαγγελικών Αρχών, προστασία υπό την έννοια αστυνομικής φύλαξης μπορεί να παρασχεθεί και από άλλες Αστυνομικές Υπηρεσίες της επικράτειας.

Τα θύματα εμπορίας ανθρώπων, προστατεύονται, μόνο, στην περίπτωση που είναι ουσιώδεις μάρτυρες σε ποινικές δίκες, ύστερα από αίτησή τους και σχετική παραγγελία του εισαγγελέα, σύμφωνα με τα άρθρα 9 και 10 του Ν.2928/2001, για τις πράξεις της συγκρότησης ή συμμετοχής σε εγκληματική οργάνωση, όπως αυτή προβλέπεται στο άρθρο 187 Ποινικού Κώδικα και για τις συναφείς πράξεις μπορούν να λαμβάνονται μέτρα για την αποτελεσματική προστασία από πιθανή εκδίκηση ή εκφοβισμό των ουσιωδών μαρτύρων και των υπαιτίων των πράξεων της συγκρότησης εγκληματικής οργάνωσης ή συμμορίας ή της συμμετοχής σε αυτές, μόνο αν αυτοί καταστήσουν δυνατή με αναγγελία στην αρχή την πρόληψη της διάπραξης ενός από τα σχεδιαζόμενα εγκλήματα ή με τον ίδιο τρόπο συμβάλλουν ουσιωδώς στην εξάρθρωση της εγκληματικής οργάνωσης ή της συμμορίας και των οικείων τους.

Τα μέτρα προστασίας συνίστανται σε:

• Φύλαξη με κατάλληλο προσωπικό της αστυνομίας,
• Κατάθεση με χρήση ηλεκτρονικών μέσων ηχητικής και οπτικής ή μόνο ηχητικής μετάδοσής της,
• Και η αναγραφή στην έκθεση εξέτασης, του ονόματος, του τόπου κατοικίας, γέννησης και εργασίας, του επαγγέλματος και της ηλικίας και η μεταβολή των στοιχείων ταυτότητας.

Τα μέτρα προστασίας λαμβάνονται με τη σύμφωνη γνώμη του μάρτυρα, δεν περιορίζουν την ατομική του ελευθερία πέρα από το αναγκαίο για την ασφάλειά του μέτρο και διακόπτονται αν ο μάρτυρας το ζητήσει εγγράφως ή δεν συνεργάζεται για την επιτυχία τους.

Πώς λειτουργεί το πρόγραμμα στις ΗΠΑ- Προβλήματα και αποτυχίες

Σύμφωνα με παλαιότερο άρθρο του Esquire, το πρόγραμμα προστασίας μαρτύρων στις ΗΠΑ ιδρύθηκε το 1971 μετά από προσπάθειες του Gerald Shur, δικηγόρου και πρώην εργαζόμενου στο Υπουργείο Δικαιοσύνης των Ηνωμένων Πολιτειών. Το γνωστό και ως WITSEC (Witness Security Program) κρύβει, προστατεύει και βοηθά ανθρώπους που έχουν καταθέσει ενάντια σε επικίνδυνους εγκληματίες λαμβάνοντας υπόψη του μία βασική αρχή που λέει ότι “δεν μπορείς να μεταφέρεις έναν άνθρωπο που ζει στη Νέα Υόρκη σε μία μικροσκοπική πόλη του Τέξας”.

Οι αρχές των Η.Π.Α δηλώνουν ότι όλα αυτά τα χρόνια το πρόγραμμα έχει λειτουργήσει ρολόι αφού “σύμφωνα με τον προγραμματισμό, κανένας συμμετέχων δεν τραυματίστηκε ή σκοτώθηκε”. Φυσικά η φράση “σύμφωνα με τον προγραμματισμό” αφήνει μεγάλα περιθώρια σε ερμηνείες, η αλήθεια όμως είναι ότι η φήμη που ακολουθεί του WITSEC είναι ιδιαίτερα θετική. Τι συμβαίνει όμως στην περίπτωση που καταθέσεις απέναντι -ας πούμε- στην ιταλική μαφία; Το έχουμε παρακολουθήσει στις ταινίες, ας δούμε όμως τι είπε κι ένας άνθρωπος που γνώριζε από μέσα το πως λειτουργεί.

Ο Bobby Chacon, πρώην πράκτορας του FBI, αποκάλυψε πέρσι σε συνέντευξή του τι περίπου συνέβαινε. Μίλησε για ιδιωτικές επιχειρήσεις που συνεργάζονται με τη μυστική υπηρεσία των ΗΠΑ τόσο στο πλαίσιο του WITSEC όσο και εκδίδοντας πλαστά χαρτιά για τους undercover πράκτορες. Το πρώτο πράγμα που συμβαίνει στο πρόγραμμα είναι να μεταφερθεί σε άλλο μέρος κατοικίας ένας μάρτυρα αφού πρώτα έχει λάβει ένα νέο ψεύτικο όνομα. Το βασικό σημείο αναφοράς του από εκεί και πέρα είναι ο Επιθεωρητής Μαρτύρων, ο άνθρωπος που αναλαμβάνει να δημιουργήσει μία πολύ πειστική ιστορία για τη νέα ζωή του συμμετέχοντα.

Μέχρι στιγμής, 47 χρονιά μετά την ίδρυσή του, τα ποσοστά του προγράμματος είναι εντυπωσιακά: παρότι η αλλαγή στη ζωή τους είναι τεράστια, τα ποσοστό που εγκαταλείπει το πρόγραμμα είναι ελάχιστο. Να σημειώσουμε εδώ ότι το συντριπτικό ποσοστό των ανθρώπων που συμμετέχουν (περίπου το 95%) έχει κάποια σχέση με τον υπόκοσμο, όμως μόνο το 10% από αυτούς έχει διαπράξει κάποιο έγκλημα. Φυσικά, όπως πάντα, υπάρχουν κι εξαιρέσεις όπως ο περιβόητος Henry Hill. Ο τελευταίος, αφού αποβλήθηκε ύστερα από εφτά χρόνια παρουσίας στο πρόγραμμα, πήρε τη θαρραλέα -ή τελείως ηλίθια- απόφαση να ανοίξει ένα εστιατόριο στο Κονέκτικατ. Το αποτέλεσμα; Όπως ήταν αναμενόμενο του το έκαψαν.

Κλείνοντας να αναφέρουμε μία φιλική συμβουλή που δίνουν οι γνώστες του προγράμματος: αν ποτέ βρεθείς στην Αμερική και χρειαστείς να μπεις σε αυτό, φρόντισε να μη ζητήσεις να σε μεταφέρουν στην Χαβάη. “Όλες οι πόλεις που ζητούν να μεταφερθούν οι μάρτυρες φανερώνουν -ακόμα κι ασυνείδητα- κάποιο δεσμό με το παρελθόν τους, έτσι ποτέ δεν τους μετέφερα εκεί” είχε πει κάποτε ο ιδρυτής του WITSEC, Gerald Shur. Καλύτερα, λοιπόν, να δηλώσεις μία κωμόπολη του Τέξας με την ελπίδα ότι θα σε στείλουν στη Χονολουλού.