Τα πολλά πρόσωπα της Χαμάς- Τρία στοιχεία που καθορίζουν την εξέλιξη της σύγκρουσης στην Μέση Ανατολή

Από την ίδρυση της το 1987 μέχρι σήμερα, η Χαμάς δεν έχει αποκηρύξει ποτέ τη χρήση βίας ως εργαλείο πολιτικής αλλαγής. Η ιδεολογία της περιέχει στοιχεία παναραβισμού, παλαιστινιακού εθνικισμού και ισλαμισμού. Ταυτόχρονα όμως, η οργάνωση έχει επιδείξει πραγματισμό όταν αυτό εξυπηρετούσε τα συμφέροντα της, επισημαίνει ο καθηγητής διεθνών σχέσεων Μάνος Καραγιάννης σε μία ανάλυση σχετικά με τα πρόσωπα της Χαμάς.

Τον Ιανουάριο του 2004, ο συνιδρυτής της Χαμάς Σεΐχης Χασάν Γιουσέφ πρότεινε μια 10ετή εκεχειρία υπό τον όρο να ιδρυθεί ένα παλαιστινιακό κράτος στη Γάζα και τη Δυτική Όχθη, με πρωτεύουσα την Ανατολική Ιερουσαλήμ, να απελευθερωθούν οι κρατούμενοι και να επιτραπεί στους Παλαιστίνιους πρόσφυγες του εξωτερικού να επιστρέψουν στο νέο κράτος. Η Χαμάς επανέλαβε την προσφορά της στην ισραηλινή ηγεσία 1-2 φορές χωρίς επιτυχία. Η οργάνωση χρησιμοποίησε τον ισλαμικό όρο hudna για να περιγράψει την προτεινόμενη εκεχειρία. Η πρώτη hudna ήταν η Συνθήκη της Hudaybiyah που υπογράφηκε μεταξύ του Προφήτη Μωάμεθ και της φυλής των Quraysh της Μέκκας τον Μάρτιο του 628 για μια 10ετή περίοδο ειρήνης.

Οι περισσότεροι μουσουλμάνοι θεολόγοι έχουν την άποψη ότι η μέγιστη περίοδος ειρήνης με έναν εχθρό δεν πρέπει να υπερβαίνει τα 10 χρόνια, καθώς αυτός ήταν ο αριθμός των ετών που προέβλεπε η Συνθήκη της Hudaybiyah. Ωστόσο, τον Δεκέμβριο του 2006, ο ηγέτης της Χαμάς Ισμαήλ Χανίγια πρότεινε μια 20ετή εκεχειρία στο Ισραήλ. Δύο λόγοι οδήγησαν την ηγεσία της οργάνωσης σε μια τέτοια πρόταση που ξεκάθαρα απέκλινε από την ισλαμική παράδοση: η αποτυχία της δεύτερης Ιντιφάντα (2000-2005) να αναγκάσει το Ισραήλ σε σοβαρές διαπραγματεύσεις και η μεγάλη νίκη της Χαμάς στις βουλευτικές εκλογές του Ιανουαρίου του 2006 που την έφερναν κοντά στην εξουσία.

Από τότε μέχρι σήμερα πολλά άλλαξαν στις σχέσεις Ισραήλ-Χαμάς. Τον Ιούνιο του 2007, η οργάνωση εκδίωξε τους ανθρώπους της Φατάχ από τη Γάζα και κατέλαβε πραξικοπηματικά την εξουσία στη Γάζα. Μετά από δεκαέξι μήνες ο ισραηλινός στρατός εισέβαλε στην περιοχή για να τιμωρήσει τη Χαμάς για τις επιθέσεις της με ρουκέτες. Το καλοκαίρι του 2014 ξέσπασαν νέες συγκρούσεις με αποτέλεσμα να εισβάλλει ξανά ο ισραηλινός στρατός. Έκτοτε η κατάσταση παρέμεινε τεταμένη με επιθέσεις μικρής κλίμακας και από τις δύο πλευρές.

Η σύγκρουση που εξελίσσεται τώρα είναι πολύ διαφορετική από τις προηγούμενες. Πρώτον, η Χαμάς έχει μάθει από τα επιχειρησιακά της λάθη, είναι καλύτερα οργανωμένη και διαθέτει νέο οπλισμό. Οι ένοπλοι της οργάνωσης θα πολεμήσουν μέχρι το τέλος. Δεύτερον, παρά την φαινομενική ομοψυχία, η ισραηλινή κοινωνία για πρώτη φορά αμφισβητεί την αποτελεσματικότητα των μυστικών υπηρεσιών και των ενόπλων δυνάμεων. Τρίτον, η σύγκρουση ξεπερνάει τα στενά γεωγραφικά όρια της Γάζας διότι μεγάλες (ΗΠΑ, Ρωσία) και περιφερειακές (Τουρκία, Ιράν) δυνάμεις επιδιώκουν να διαδραματίσουν έναν καθοριστικό ρόλος. Βρισκόμαστε μόνο στο τέλος της αρχής.

*Ο Μάνος Καραγιάννης είναι Καθηγητής Διεθνών Σχέσεων στο Πανεπιστήμιο Μακεδονίας και Reader in International Security στο King’s College London.

Το βιβλίο του «Το Νέο Πολιτικό Ισλάμ: Ανθρώπινα Δικαιώματα, Δημοκρατία και Δικαιοσύνη», κυκλοφορεί από τις Εκδόσεις Παπαζήση.

Όλα όσα γνωρίζουμε για την Χαμάς

Η Χαμάς είναι μία παλαιστινιακή σουνιτική παραστρατιωτική οργάνωση και πολιτικό κόμμα που κατέχει σήμερα την πλειοψηφία των εδρών του εκλεγμένου νομοθετικού συμβουλίου στην Παλαιστίνη. Είναι το μεγαλύτερο σε μέγεθος και επιρροή στρατιωτικό παλαιστινιακό κίνημα και παράλληλα με το μετριοπαθές κόμμα της Φατάχ, συνιστά ένα από τους δύο πρωταρχικούς πολιτικούς παράγοντες.

Ιδρυθείσα το 1987 κατά τη διάρκεια της πρώτης Ιντιφάντα, η Χαμάς είναι μια σουννιτική ισλαμιστική οργάνωση -και σύμφωνα με τις Η.Π.Α. μια Ξένη Τρομοκρατική Οργάνωση- που αντιτίθενται διά της βίας στο κράτος του Ισραήλ. Η Χαμάς (ακρωνύμια της “Χαρακάτ αλ-Μουκαουάνα αλ-Ισλαμίγια” δηλ. Ισλαμικό Αντιστασιακό Κίνημα) ασκεί de facto εξουσία στη λωρίδα της Γάζας μετά την απόσπαση της περιοχής από την αντίπαλη Φατάχ, που κυβερνά την Δυτική Όχθη από το 2007. Τα δύο μέρη έχουν κάνει ανοίγματα συμφιλίωσης στον απόηχο των επαναστάσεων της Αραβικής Άνοιξης, ωστόσο η πρόοδος αυτής της διαδικασίας αποδείχτηκε ανέφικτη. Παρά την φήμη της στρατιωτικής οργάνωσης, η Χαμάς δραστηριοποιείται σε ένα ευρύ δίκτυο κοινωνικής πρόνοιας που περιλαμβάνει παροχή φαγητού, σχολεία και κλινικές.

Η Χαμάς θεωρείται από πολλούς δυτικούς αναλυτές ως εμπόδιο στην ειρηνευτική διαδικασία Αράβων-Ισραηλινών και στη επίτευξη του στόχου των δύο κρατών. Ως αποτέλεσμα αυτού, τα δυτικά κράτη, συμπεριλαμβανομένων και των Ηνωμένων Πολιτειών, προσπάθησαν να ενισχύσουν την Παλαιστινιακή Αρχή υπό τη Φατάχ ενώ παράλληλα απομόνωσαν τη Χαμάς, η οποία διατηρεί ιστορικούς δεσμούς με το Ιράν. Ωστόσο, οι απευθείας Ισραηλινο-Παλαιστινιακές ειρηνευτικές διαπραγματεύσεις πάγωσαν από το 2010 ενώ το ξέσπασμα εχθροπραξιών μεταξύ Ισραήλ και Χαμάς (ΝΥΤ) στη Γάζα στα τέλη του 2012 απειλεί τη προοπτική ενός νέου γύρου διαπραγματεύσεων στο ορατό μέλλον.

Η προέλευση της Χαμάς

Η Χαμάς ιδρύθηκε από τον Σεΐχη Αχμέντ Γιασσίν, παλαιστίνιο πνευματικό ηγέτη που έγινε ακτιβιστής του τοπικού κλάδου της Μουσουλμανικής Αδελφότητας, έχοντας αφιερωθεί από νέος στην ισλαμική φιλολογία στο Κάιρο. Ξεκινώντας στα τέλη της δεκαετίας του 1960, ο Γιασσίν έκανε κήρυγμα και εξασκούσε φιλανθρωπία στη Δυτική Όχθη και τη Λωρίδα της Γάζας, περιοχές που περιήλθαν στον ισραηλινό έλεγχο μετά τον Πόλεμο των Έξι Ημερών. Το 1973, ίδρυσε το Ισλαμικό Κέντρο (Αλ-Μουτζάμμα αλ-Ισλάμι) προκειμένου να συντονίζει την πολιτική δραστηριότητα της Αδελφότητας στη Γάζα.

Ο Γιασσίν ίδρυσε τη Χαμάς ως τον τοπικό πολιτικό βραχίονα της Αδελφότητας τον Δεκέμβριο του 1987, μετά το ξέσπασμα της πρώτης Ιντιφάντα, μιας παλαιστινιακής εξέγερσης εναντίον του ισραηλινού ελέγχου της Δυτικής όχθης, της Γάζας και της Ανατολικής Ιερουσαλήμ. Η Χαμάς έδωσε στη δημοσιότητα το Καταστατικό της το 1988, αποστασιοποιούμενη αποφασιστικά από την πολιτική της μη-βίας της Αδελφότητας.

Η πρώτη βομβιστική επίθεση αυτοκτονίας της Χαμάς πραγματοποιήθηκε τον Απρίλιο του 1993, πέντε μήνες πριν ο Γιάσερ Αραφάτ, τότε ηγέτης της Οργάνωσης για την Απελευθέρωση της Παλαιστίνης (PLO) και ο Γιτσχάκ Ραμπίν, τότε πρωθυπουργός του Ισραήλ, υπέγραψε τις Συμφωνίες του Όσλο, μια ιστορική συμφωνία ειρήνης, η οποία μεταξύ άλλων έδινε περιορισμένο καθεστώς αυτοδιοίκησης σε τμήματα της Δυτικής Όχθης και της Γάζας υπό την Παλαιστινιακή Αρχή. Η Χαμάς ακολούθως καταδίκασε τις Συμφωνίες του Όσλο και έκτοτε απεδύθη σε μια τρομοκρατική εκστρατεία προσπαθώντας να ανακόψει τις ειρηνευτικές διαδικασίες. Το 1997 το αμερικανικό Υπουργείο Εξωτερικών χαρακτήρισε επισήμως τη Χαμάς ως Ξένη Τρομοκρατική Οργάνωση.

Πού δραστηριοποιείται η Χαμάς

Η βασική βάση με λαϊκή υποστήριξη της Χαμάς βρίσκεται στη λωρίδα της Γάζας, όπου και διατηρεί de facto τον έλεγχο από το 2006, όταν κέρδισε την πλειοψηφία των εδρών στο παλαιστινιακό κοινοβούλιο προς έκπληξη πολλών παρατηρητών. Η Χαμάς απομάκρυνε τα υπολείμματα της Φατάχ από τη Γάζα διά της βίας στις αρχές του 2007 ενώ η νέα κυβέρνηση υπό τη Χαμάς απερρίφθη με συνοπτικές διαδικασίες από τον πρόεδρο της ΠΑ και αρχηγό της Φατάχ Μαχμούντ Αμπάς. Αποτέλεσμα της αιματοχυσίας ήταν η de facto γεωγραφική διαίρεση των παλαιστινιακών εδαφών με τη Χαμάς να ασκεί εξουσία στη Γάζα και με τη Φατάχ να παραμένει η διεθνώς αναγνωρισμένη κυβέρνηση της Παλαιστινιακής Αρχής στη Ραμάλλα της Δυτικής Όχθης.

Οι αναταραχές της “Αραβικής Άνοιξης” στις αρχές του 2011 οδήγησε πολλούς Παλαιστινίους να επιδιώξουν συμφιλίωση μεταξύ Φατάχ και Χαμάς και οι δύο πλευρές υπέγραψαν συμφωνία τον Μάιο του 2011. “Πρέπει να επιτύχουμε τον κοινό στόχο: ένα παλαιστινιακό κράτος με πλήρη κυριαρχικά δικαιώματα στα εδάφη του 1967 και την Ιερουσαλήμ σαν πρωτεύουσα, χωρίς εποίκους και χωρίς την απεμπόληση του δικαιώματος της επιστροφής” δήλωνε ο Μασσάλ κατά την υπογραφή στο Κάιρο. Ωστόσο, Χαμάς και Φατάχ βρέθηκαν πάλι σε σύγκρουση λίγους μήνες μετά, όταν ο Αμπάς αποφάσισε να επιδιώξει αναγνώριση παλαιστινιακού κράτους στα Ηνωμένα Έθνη, μια κίνηση στην οποία η Χαμάς ήταν κάθετα αντίθετη.

Νωρίτερα κάποιοι παρατηρητές ήλπιζαν ότι η πολιτική νομιμοποίηση -και την απορρέουσα από αυτήν ευθύνη- η Χαμάς θα απομακρυνόταν από τη χρήση βίας. Όμως μέχρι σήμερα, η οργάνωση αρνείται να αποφύγει τη χρήση βίας και παραμένει ανένδοτη και επιφυλακτική στην απόφαση της πιο κοσμικής Φατάχ να αναγνωρίσει το δικαίωμα του Ισραήλ να υπάρχει. Μετά την κατάληψη της Γάζας από τη Χαμάς, Αίγυπτος και Ισραήλ σε μεγάλο βαθμό έκλεισαν τα σύνορά τους με τη Λωρίδα της Γάζας. Το Ισραήλ που συνεχίζει τον αποκλεισμό της Λωρίδας της Γάζας, υσχιρίζεται πως ιρανικά και άλλα όπλα περνούν λαθραία στον θύλακα διαμέσου ενός δικτύου υπογείων τούνελ από την Αίγυπτο.

Από τότε και ήρθε στην εξουσία στη Γάζα, πύραυλοι που εκτοξεύονται από τα εδάφη της προσγειώνονται συνεχώς σε γειτονικές ισραηλινές πόλεις προκαλώντας ενίοτε απώλειες. Το Ισραήλ ανταπέδωσε στρατιωτικά εναντίον στόχων στη Γάζα με πιο χαρακτηριστική μια χερσαία εισβολή πλήρους κλίμακας και παράλληλη αεροπορική υποστήριξη το 2009. Στα τέλη του 2012 αναλυτές θεωρούν πιθανό ότι μια παρόμοια μοίρα περιμένει τη Γάζα εάν πύραυλοι χτυπήσουν πολλά ισραηλινά στικά κέντρα, συμπεριλαμβανομένου του Τελ Αβίβ και της Ιερουσαλήμ.

Ποια είναι τα πιστεύω της Χαμάς;

Η Χαμάς συνδυάζει τον παλαιστινιακό εθνικισμό με τον ισλαμιστικό φονταμενταλισμό. Το καταστατικό της ίδρυσής του δεσμεύει την οργάνωση για την καταστροφή του Ισραήλ, την αντικατάσταση της ΠΑ με ένα ισλαμιστικό κράτος στη Δυτική Όχθη και τη Γάζα και την έπαρση “της σημαίας του Αλλάχ σε κάθε σπιθαμή της Παλαιστίνης”. Οι ηγέτες της έχουν χαρακτηρίσει τις επιθέσεις αυτοκτονίας τα “F-16” του παλαιστινιακού λαού.

Ορισμένοι αναλυτές υποστηρίζουν πως η Χαμάς εξακολουθεί να δείχνει απροθυμία να αποποιηθεί τη χρήση βίας και να συμβιβαστεί με το εδαφικό θέμα ενώ άλλοι σημειώνουν πως ορισμένοι ηγέτες της Χαμάς έχουν δείξει ένα είδος προθυμίας να αποδεχθούν ειρήνη με το Ισραήλ και την Παλαιστινιακή Αρχή και ένα παλαιστινιακό κράτος που δεν θα περιλαμβάνει όλη την ιστορική Παλαιστίνη.

Τον Ιούλιο του 2009 Ο Χαλέντ Μασσάλ δήλωσε ότι η Χαμάς είναι πρόθυμη να συνεργαστεί με τις Ηνωμένες Πολιτείες (WSJ) για την προώθηση μιας απόφασης για την Αραβο-Ισραηλινή διένεξη. Η Χαμάς, είπε, θα δεχόταν ένα παλαιστινιακό κράτος με τα σύνορα του 1967, με την δυνατότητα επιστροφής στο Ισραήλ των παλαιστινίων προσφύγων και την Ανατολική Ιερουσαλήμ σαν την παλαιστινιακή πρωτεύουσα. Η πρόταση δεν συμπεριλάμβανε την αναγνώριση του κράτους του Ισραήλ, μια απαραίτητη προϋπόθεση ώστε να συμμετάσχει η Χαμάς στις ειρηνευτικές συνομιλίες.

Στόχος της η καταστροφή του κράτους του Ισραήλ

Η διακήρυξη της Χαμάς κάνει έκκληση για την καταστροφή του κράτους του Ισραήλ και την αντικατάστασή του με ένα παλαιστινιακό ισλαμικό κράτος στην περιοχή που είναι τώρα το Ισραήλ, τη Δυτική Όχθη και τη Λωρίδα της Γάζας.

Παράλληλα για τη Χαμάς η σύγκρουση με το Ισραήλ δεν είναι θρησκευτική ή αντισημιτική αλλά καθαρά πολιτική. Ωστόσο, η ιδρυτική της διακήρυξη διαθέτει κατά πολλούς αντισημιτικά στοιχεία.

Εκτός αυτών, η ένοπλη αντίσταση για την υπεράσπιση των Παλαιστινίων από την ισραηλινή κατοχή των παλαιστινιακών εδαφών αποτελεί καθήκον στο πλαίσιο και του Τζιχάντ.

Μάλιστα, η διακήρυξη της Χαμάς αναφέρει μεταξύ άλλων πως «Δεν υπάρχει λύση για το παλαιστινιακό ζήτημα εκτός μέσω της Τζιχάντ».

Πώς χρηματοδοτείται η Χαμάς;

Μετά την εκλογική της νίκη, η Χαμάς είχε στη διάθεσή της το δημόσιο ταμείο, παρόλο που δεν έχει πρόσβαση στην βοήθεια από το εξωτερικό, που παρέχουν παραδοσιακά οι Ηνωμένες Πολιτείες και η Ευρωπαϊκή Ένωση στην ΠΑ. Ιστορικά, το μεγαλύτερο μέρος της χρηματοδότησης προς τη Χαμάς προερχόταν από παλαιστινίους ομογενείς και δωρεές ιδιωτών από τη Σαουδική Αραβία και άλλες πλούσιες πετρελαιοπαραγωγές χώρες του Περσικού Κόλπου. Το Ιράν επίσης παρέχει σημαντική οικονομική βοήθεια, η οποία σύμφωνα με κάποιους διπλωμάτες φθάνει στο ποσό των 20 μέχρι 30 εκατομμυρίων δολαρίων το έτος. Επιπρόσθετα, ορισμένες φιλανθρωπικές οργανώσεις μουσουλμάνων στις Ηνωμένες Πολιτείες, τον Καναδά και τη Δυτική Ευρώπη δίνουν χρήματα σε ομάδες παροχής κοινωνικών υπηρεσιών οι οποίες στηρίζονται από τη Χαμάς. Τον Δεκέμβριο του 2001, η κυβέρνηση Μπους κατέσχεσε τα περιουσιακά στοιχεία του ιδρύματος της Αγίας Γης, της μεγαλύτερης φιλανθρωπικής οργάνωσης των Ηνωμένων Πολιτειών, με την υποψία ότι χρηματοδοτούσε τη Χαμάς.

Το 2011-2012 η Χαμάς πήρε αποστάσεις από το σηιτικό Ιράν, τον κύριο χρηματοδότη του, λόγω της στήριξης που παρείχε η Τεχεράνη στο σύρο πρόεδρο Μπασσάρ Αλ-Άσαντ και την βίαιη καταστολή των αντικυβερνητικών ακτιβιστών, στην πλειοψηφία τους σουννιτών. Κατά μια εκτίμηση, αυτή η κίνηση στοιχίζει στη Χαμάς 23 εκατομμύρια δολάρια χρηματικής υποστήριξης το μήνα.

Πώς στρατολογεί και εκπαιδεύει η Χαμάς;

Γενικώς η οργάνωση στοχεύει σε βαθιά θρησκευόμενους νέους -παρόλο που κάποιοι βομβιστές είναι και μεγαλύτερης ηλικίας. Το σύνηθες ψυχολογικό προφίλ των στρατολογουμένων δεν ταιριάζει με αυτό των αυτοκτονικών ατόμων, τα οποία συνήθως είναι απελπισμένα ή κλινικά καταπιεσμένα. Οι βομβιστές της Χαμάς έχουν συχνά εργασίες με καλό μισθό ακόμη και στην πληγείσα από τη φτώχεια Γάζα. Το κοινό τους σημείο, σύμφωνα με μελέτες, είναι το μίσος τους προς το Ισραήλ.