Πάνος Ζάχαρης: Η πίστη ότι όλα μπορούν να ανατραπούν, εν ριπή οφθαλμού, με κάνει αισιόδοξο

Σπούδασε Ιστορία κι Αρχαιολογία στη Φιλοσοφική σχολή της Αθήνας, ενώ το πενάκι της ζωγραφικής το κρατά στο χέρι από τότε που θυμάται τον εαυτό του. Άρα, οι σπουδές σκίτσου, στη σχολή Ορνεράκη, ήταν μονόδρομος. Σε καμία εποχή, δεν είναι εύκολο πράγμα να είσαι γελοιογράφος.

Ο Πάνος Ζάχαρης, που εδώ και μια δεκαπενταετία, υπάρχει δυναμικά στο χώρο της πολιτικής γελοιογραφίας, είναι μια ξεχωριστή περίπτωση ανθρώπου. Ευαίσθητος, ευφυής, ξέρει να χωράει στις δωρικές του γραμμές το κυρίαρχο επιστέγασμα της επικαιρότητας, πάντα με τη βεβαιότητα ότι και ο ίδιος είναι αναπόσπαστο κομμάτι ενός κόσμου, που δεν σταματά να αγωνίζεται για το «μεγάλο, το ωραίο, το συγκλονιστικό».

Συνέντευξη

Παράλληλα, η σειρά κόμικ στριπ «Scary Tales» και το «The Working Dead έχουν βραβευτεί, στο πλαίσιο των Ελληνικών Βραβείων Κόμικς το 2017, το 2018, το 2019 και το 2020.

«Καλλιεργημένος είναι αυτός που ξέρει πώς να ακούει τις χίλιες και μία φωνές του φυσικού κόσμου, του οποίου είμαστε μέρη», έλεγε ο Εδουάρδο Γκαλεάνο, το 2008, σε μια από τις σπάνιες συνεντεύξεις του. Εκείνος ο άνθρωπος που στην ιλιγγιώδη συνθήκη της ζωής κρατά ακέραιη τη φωνή, ακέραια και τα χέρια του. Πάνο, σε ευχαριστώ. 

Πάνο, όταν, κάπου στις αρχές του 2000, άρχισες να σπουδάζεις ιστορία στη Φιλοσοφική, πόσο κατασταλαγμένος ένιωθες για το δρόμο ή τους δρόμους, που σου ταίριαζαν; Τι γνωρίζουν, τελικά, για την πρώτη ενηλικίωση τα δεκαοκτάχρονα παιδιά, διαχρονικά, στην Ελλάδα;

Επέλεξα να σπουδάσω στο ιστορικό-αρχαιολογικό χωρίς να έχω την παραμικρή επιθυμία να γίνω εκπαιδευτικός ή να ασχοληθώ με την έρευνα. Απλά η Ιστορία μου φάνηκε το πιο ενδιαφέρον αντικείμενο σπουδών, εκείνη τη δεδομένη στιγμή.  Ήξερα καλά και τι μου ταίριαζε και τι ήθελα να κάνω κι αυτό ήταν το να γίνω σκιτσογράφος. Φοβόμουν πολύ, ωστόσο, πως δεν θα τα κατάφερνα κι αναζητούσα πιο «ρεαλιστικές» επαγγελματικές εναλλακτικές, απωθώντας παράλληλα την σκέψη να ζήσω κάνοντας επάγγελμα αυτό που αγαπώ. Μου πήρε λίγα χρόνια να πάρω απόφαση πως αν δεν το πάλευα να γίνω σκιτσογράφος θα κουβαλούσα ένα μεγάλο βάρος ακόμα κι αν –λέμε τώρα- επέλεγα ένα πιο προσοδοφόρο ή σίγουρο επάγγελμα.

Δεν έχω ιδέα πώς νιώθουν οι σημερινοί δεκαοχτάρηδες. Μάλλον κανείς δεν έχει ιδέα εκτός από τους ίδιους, κι ας μιλάμε όλοι για αυτούς. Αυτό που ξέρω σίγουρα είναι πως στα σαράντα μου πρέπει να συμβάλλω να έχουν μπροστά τους ανοιχτούς όλους τους δρόμους και τα μονοπάτια για να βαδίζουν εκεί που επιθυμούν.

Σχεδίαζες από μικρός; Θυμάσαι κάτι να σε είχε συγκλονίσει πολύ, όσο ήσουν παιδί, που να ήθελες να το αποτυπώσεις στο χαρτί, είτε μέσω της εικόνας είτε μέσω του λόγου;

Ζωγράφιζα ασταμάτητα. Στην πραγματικότητα δεν άφησα ποτέ από τα χέρια μου τον μαρκαδόρο, που έπιασα σαν παιδί. Με μάγευαν κυρίως τα ζώα και η μυθολογία, αλλά γενικά προσπαθούσα να σχεδιάζω οτιδήποτε έπεφτε στην αντίληψή μου. Πάντα το να σχεδιάζω ήταν ο βασικός τρόπος που επέλεγα να επικοινωνήσω. Μια προσπάθεια να μεταφράζω κάθε ερέθισμα στη γλώσσα μου.

Ο Κώστας Μητρόπουλος έχει πει ότι η γελοιογραφία είναι μια εύκολη δουλειά. Το δύσκολο είναι να βρεις έναν τρόπο να γράψεις το αστείο. Ποιο είναι το δικό σου σχόλιο.

Με κάθε σεβασμό προς τον τεράστιο Μητρόπουλο, έχω διαφορετική αντίληψη για τη γελοιογραφία. Για μένα προέχει το πολιτικό σχόλιο, όχι η προσπάθεια να κάνω χιούμορ. Βασανίζομαι για να διατυπώσω την άποψή μου για ένα γεγονός ή μια κατάσταση όσο το δυνατόν πιο συμπυκνωμένα κι εύστοχα. Αν προκύψει το αστείο, καλώς. Έχω κάνει εκατοντάδες σκίτσα ωστόσο, τα οποία γεννούν άλλα συναισθήματα.

Δεν ξέρω αν είναι εύκολη δουλειά. Είναι απλώς αυτό που κάνω και είναι μια δουλειά που σου δίνει την ευκαιρία να εκφραστείς, να μιλήσεις για όσα σε απασχολούν πριν σχολάσεις και το αποτέλεσμα της σε ανταμείβει σε πολλά επίπεδα. Δε θα τολμούσα ποτέ όμως να την χαρακτηρίσω δύσκολη ή σκληρή. Θα ήταν θράσος απέναντι στους ανθρώπους που πραγματικά δουλεύουν σκληρά.

Συναντάς, συχνά, ανθρώπους με χιούμορ;

Συναναστρέφομαι αισιόδοξους ανθρώπους, που αγωνίζονται κι αγαπούν τη ζωή. Αυτή η αγάπη για τη ζωή, αυτή η σιγουριά ότι τα πράγματα θα αλλάξουν δίνει χώρο στο να αφεθείς, να τσαλακωθείς και να αυτοσαρκαστείς. Κι αυτό για μένα είναι το χιούμορ. Άρα… ναι!

Πότε είσαι φουλ από ιδέες και πότε το τοπίο μοιάζει άνυδρο;

Δεν έχω προλάβει να δουλέψω σε συνθήκες «κανονικότητας», αφού ξεκίνησα να εργάζομαι στις αρχές της κρίσης, το ’08. Αυτό είναι ευχή και κατάρα. Κατάρα γιατί δεν πρόλαβα τα καλά χρόνια του Τύπου, ευχή γιατί οι ακραίες συνθήκες δίνουν την ευκαιρία στη γελοιογραφία να γίνει πιο πολιτική και να σκάψει βαθύτερα. Δεν χρειάζεται να αναζητήσεις μια περίεργη δήλωση ενός υπουργού π.χ. για να τραβήξεις από τα μαλλιά μια ιδέα, όπως μπορεί να συνέβαινε το 2000. Δεκαπέντε χρόνια σκιτσάρω σε συνθήκες χαμού, σε όλα τα επίπεδα, κι όσο και να με πονάει ως εργαζόμενο, ως σκιτσογράφο με αναγκάζει να αναμετρηθώ με τα Μεγάλα και με τον τρόπο αυτό να εξαντλώ τα όρια της συγκεκριμένης τέχνης. Το αν αυτό συμβαίνει πάντα με επιτυχία ή όχι είναι άλλο θέμα.

Πόσος χρόνος χρειάστηκε για να ολοκληρώσεις το Working Dead; Ποιος είναι ο τρόπος, που έχεις βρει ότι σου πάει όσον αφορά στη δημιουργία; Η έμπνευση με τι έχει να κάνει; Άραγε με τον χρόνο που προηγείται της ιδέας;

Το Working Dead το ξεκίνησα το 2016 και παρότι μετά την έκδοση του 3^ου τόμου φέτος έχω σταματήσει να δουλεύω νέα επεισόδια, δεν αισθάνομαι ότι το έχω ολοκληρώσει. Ασχολούμαι με μια άλλη σειρά τώρα, το Fear Future, αλλά το Working είναι σε μια γωνία και περιμένει να επανέλθει με κάποιον τρόπο.

Συνήθως, οι ιδέες που αφορούν στα κόμιξ μου ωριμάζουν αρκετό καιρό ως προς την κεντρική ιδέα. Η ιδέα του Working Dead π.χ, μιας σειράς δηλαδή με αυτοτελείς ιστοριούλες με επίκεντρο την πάλη των «πάνω» και των «κάτω» ανά τους αιώνες, με βασάνιζε τρία χρόνια πριν τραβήξω την πρώτη μολυβιά. Περιμένω να νιώσω έτοιμος, να ξέρω πως θα ξεκινήσω κάτι που θα με γεμίζει και θα μπορώ να το φέρω σε πέρας. Όταν συμβαίνει αυτό, δουλεύω πολύ εντατικά και η μια ιδέα γεννάει την επόμενη.

Όσο για την έμπνευση, η πρώτη ύλη είναι αυτό που ζω ο ίδιος καθημερινά. Το καταπίνω, το μεταβολίζω και δημιουργώ κάτι δικό μου, που νιώθω πως αξίζει να το μοιραστώ.

Ποιοι άνθρωποι σε έχουν καθορίσει; Ποιαν/ποιον θα ήθελες (που ίσως δε ζει) να συμπεριλάβεις σε μια γελοιογραφία σου ή σε ένα μεγαλύτερο έργο σου, με την ιντριγκαδόρικη παράλληλα σκέψη ότι θα σε διαβάσει, θα αντιδράσει, ίσως και να σου απαντήσει (μακάρι) με χιούμορ;

Έχω μεγαλώσει κάτω από τη σκιά γιγάντων και δεν αναφέρομαι μόνο σε σκιτσογράφους. Στα σαράντα μου, απομακρύνομαι αναζητώντας τον δικό μου ήλιο, αλλά οι ρίζες μου παραμένουν εκεί. Με καθόρισαν τα ιερά τέρατα της Γελοιογραφίας και κυρίως ο Στάθης και ο Ιωάννου. Σκιτσογράφοι όπως ο Quino και ο Uderzo, αλλά και συγγραφείς όπως ο Γκαλεάνο, ο Στάινμπεκ, ο Τζακ Λόντον. Και βέβαια ο Μαρξ, ο Ένγκελς και ο Λένιν που επηρέασαν καθοριστικά και τον τρόπο που σκέφτομαι, αλλά και το πώς αντιλαμβάνομαι τη θέση μου και τον ρόλο μου στην κοινωνία.

Κατά καιρούς, έχω σκιτσάρει πολλούς ανθρώπους, η ζωή των οποίων έφυγε από τα χέρια τους κι έγινε κληρονομιά της τάξης τους και της ανθρωπότητας. Θα ήθελα να μάθω π.χ. την άποψη ενός εκ των 200 της Καισαριανής για το πώς αποτύπωσα τις τελευταίες του στιγμές.  Δεν πρόκειται, άρα θα συνεχίσω να φοβάμαι πως υπήρξα ασεβής, όταν κοιτάω το συγκεκριμένο σκίτσο.

Τι σε κάνει ευτυχισμένο και σε βοηθά να παραμένεις αισιόδοξος;

Ευτυχισμένο με κάνουν οι δικοί μου άνθρωποι. Η οικογένεια, οι φίλοι και οι σύντροφοί μου. Και το να βλέπω καινούρια πράγματα. Χρησιμοποιώ επίτηδες το ρήμα «βλέπω» αντί του «μαθαίνω», αν και στο μυαλό μου σχεδόν ταυτίζονται, γιατί πράγματι με γεμίζει χαρά να ταξιδεύω, να κοιτάω μέρη κι ανθρώπους, να παρατηρώ εμμονικά. Η δουλειά μου δεν αρκεί για να με κάνει ευτυχισμένο, αλλά με γεμίζει πολύ.

Αισιόδοξο με κάνει η πίστη ότι όλα μπορούν να ανατραπούν εν ριπή οφθαλμού, κατά τη διάρκεια του δικού μας διαλλείματος από την ανυπαρξία.

Αυτή τη στιγμή που μιλάμε, το 112 στέλνει μηνύματα για εκκένωση περιοχών λόγω ανεξέλεγκτων πυρκαγιών. Άλλο ένα καλοκαίρι, όπου η καταστροφή συμβαίνει χωρίς να έχει προηγηθεί σχεδιασμός για την αποτροπή της. Είχες γράψει στο facebook, τον Αύγουστο του 2021, «το πλάνο είναι να καούν μόνο δέντρα, ζώα σπίτια και αυτοκίνητα». Τόσο ισχνή είναι η οργή πια;

Η οργή είναι μεγάλη, ίσως όμως οι αντοχές μας στη μαυρίλα να είναι μεγαλύτερες. Νομίζω πως όμως υπάρχει συσσώρευση θυμού, ο οποίος αργά ή γρήγορα θα μετασχηματιστεί σε κάτι απόλυτο, δημιουργικό, επαναστατικό. Προσπαθώ να μην απελπίζομαι κι αυτό το κάνω στρέφοντας το βλέμμα στους ανθρώπους, που παλεύουν να σώσουν το σπίτι του διπλανού, να δώσουν λίγο νερό και κουράγιο στα θύματα της καταστροφής. Κι όπως λένε οι αγαπημένοι Κοινοί Θνητοί, «φίλε, δεν είμαστε λίγοι».

Θέλω να μοιραστώ μαζί σου κάτι. Ένα κορίτσι, 15-16 χρόνων, που σε ακολουθεί στο facebook, άρχισε, κάποια στιγμή, να γεμίζει το τετράδιό της με φράσεις, που μοιάζουν συνώνυμες της μεγάλης φράσης «χρέος στη ζωή». «Το γράφει ο Ζάχαρης, συχνά. Ένας τύπος που καταλαβαίνω τη γλώσσα του. Κι έχει για μένα μεγάλη σημασία αυτό», μου είπε. 

Αυτό ακριβώς είναι η ανταμοιβή, που έλεγα πριν. Το να διαπιστώνω δηλαδή πως τα όσα σκέφτομαι αφήνουν κάτι στους ανθρώπους, με τους οποίους τα μοιράζομαι. Όσο για τη συγκεκριμένη φράση, όντως λειτουργεί ως οδηγός στη ζωή μου. Νιώθω πως οφείλω κάπως να ανταποδώσω στην Ζωή το ότι υπάρχω και μάλιστα σε συνθήκες που μου επιτρέπουν να αγωνίζομαι και να παρεμβαίνω. Θέλω να εκμεταλλευτώ στο έπακρο το ότι είμαι εδώ και να εξαντλήσω τα περιθώρια να αφήσω πίσω μου κάτι καλύτερο.

Στις πρόσφατες εκλογές ήσουν υποψήφιος βουλευτής με το ΚΚΕ, ενώ κατεβαίνεις ως υποψήφιος περιφερειακός σύμβουλος με την Λαϊκή Συσπείρωση και τον Γιάννη Πρωτούλη, στην Αττική. Δεν σε δυσκολεύει στη σχέση σου με τους αναγνώστες το να ταυτίζεσαι με ένα Κόμμα; Δεν σου αρκεί να παρεμβαίνεις ως σκιτσογράφος;

Για μένα είναι αυτονόητο το να αγωνίζομαι με όποιον τρόπο μπορώ. Τόσο με τη δουλειά μου όσο και με την συνδικαλιστική και την πολιτική μου δράση. Αν δεν το έκανα, θα ένιωθα ασυνεπής ή και υποκριτής: Δεν μπορώ να κάνω σκίτσα που να μιλούν  π.χ. για τη φτώχεια και να μην είμαι στο δρόμο να την αντιπαλεύω. Έτσι βλέπω και την υποψηφιότητα μου με το Κ.Κ.Ε. ή τη Λαϊκή Συσπείρωση, ως μια εξαιρετικά τιμητική ιδιότητα συνέχεια της καθημερινής μου δραστηριότητας, εντελώς αναπόσπαστη από όλα τα υπόλοιπα. Ποτέ δεν έκρυψα την κομματική μου ταυτότητα. Δεν το έχω παίξει γενικά αριστερός, προοδευτικός ή –ακόμα χειρότερα- δήθεν αντικειμενικός για να είμαι πιο αποδεκτός. Νομίζω πως αυτό έχει εκτιμηθεί ακόμα κι από ανθρώπους, που υποστηρίζουν άλλους χώρους και σε καμία περίπτωση δεν με έχει δυσκολέψει.