Προσφυγικό: Ημερομηνίες σταθμός-Από τη συμφωνία Μέρκελ-Ερντογάν, στη γιγάντωση του AFD και την “κατάργηση” της Σένγκεν

Ένα χρόνο πριν από τις γενικές εκλογές στη Γερμανία τον Σεπτέμβριο του 2025, η εμπιστοσύνη στην κυβέρνηση συνασπισμού έχει πέσει κατακόρυφα. Σύμφωνα με δημοσκοπήσεις, το 84% είναι δυσαρεστημένο με την κυβέρνηση, ενώ αν οι εκλογές διεξάγονταν σήμερα, το αντιπολιτευόμενο σήμερα CDU/CSU θα ερχόταν πρώτο με 33% των ψήφων, ενώ η ακροδεξιά Εναλλακτική για τη Γερμανία (AfD) θα ερχόταν δεύτερο κόμμα με το 17% των ψήφων. Τα τρία κόμματα του κυβερνητικού συνασπισμού φαίνεται ότι καταποντίζονται.  

Του Σπύρου Σιδέρη

Οι ψήφοι για το AfD δεν ορίζονται πλέον ως «ψήφοι διαμαρτυρίας», καθώς όπως σημειώνουν οι αναλυτές οι ακροδεξιοί εξτρεμιστές έχουν σχηματίσει μια συμπαγή μάζα ψηφοφόρων. Εκτός από τις οικονομικές συνθήκες, η μεταναστευτική και προσφυγική πολιτική της Γερμανίας αναφέρεται ως ο σημαντικότερος λόγος για την άνοδο των ψήφων ενός κόμματος που περιλαμβάνει ονόματα που υποστηρίζουν ανοιχτά τους ναζί.

• Ένας στους δύο πολίτες (48%) πιστεύει ότι οι Γερμανοί πολιτικοί πρέπει να λύσουν επειγόντως το πρόβλημα αυτό, κι όταν συζητείται αυτό το θέμα στη Γερμανία αυτές τις ημέρες, το θέμα επανέρχεται συνεχώς στις κρίσιμες αποφάσεις που έλαβε η πρώην καγκελάριος της Γερμανίας Άνγκελα Μέρκελ το 2015.

Το καλοκαίρι εκείνης της χρονιάς η Μέρκελ απέτρεψε ένα «Grexit», το οποίο θα σήμαινε την αποπομπή της Ελλάδας από την κοινή νομισματική ζώνη του ευρώ, σε μια ολονύχτια διαπραγμάτευση στις Βρυξέλλες.

Το φθινόπωρο – τη νύχτα της 4ης προς την 5η Σεπτεμβρίου 2015 η Γερμανία έλαβε την απόφαση να επιτρέψει την είσοδο στη χώρα προσφύγων που είχαν φτάσει στην Ουγγαρία. Οι κανονισμοί του Δουβλίνου, οι οποίοι προέβλεπαν ότι οι πρόσφυγες πρέπει να επιστρέφονται στη χώρα όπου πάτησαν για πρώτη φορά το πόδι τους στην Ευρώπη, ανεστάλησαν και επετράπη η είσοδος χιλιάδων προσφύγων στη χώρα.

• Αυτοί οι κρίσιμοι μήνες ήταν μια καθοριστική χρονιά τόσο για την Ευρωζώνη όσο και για το AfD, το οποίο είχε ιδρυθεί πριν από δύο χρόνια από μια ομάδα οικονομολόγων που αντιτίθενται στις πολιτικές της Ευρωπαϊκής Ένωσης και της Ευρωζώνης.

Μέχρι το καλοκαίρι του 2015, το οποίο σήμερα είναι γνωστό στη Γερμανία ως τα «γεγονότα του 2015», η «βαλκανική οδός» προς την Κεντρική Ευρώπη χρησιμοποιούνταν κυρίως από Βορειομακεδόνες, Αλβανούς, Κοσοβάρους και Μαυροβούνιους.

Εκείνη την περίοδο, ωστόσο, διεξάγονταν οι πιο αιματηροί μήνες του εμφυλίου πολέμου στη Συρία. Το Συριακό Παρατηρητήριο Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων που εδρεύει στο Λονδίνο ανέφερε ότι το 2014 καταγράφηκε ο υψηλότερος αριθμός θυμάτων στη Συρία από την έναρξη της σύγκρουσης το 2011 με πάνω από 76 χιλιάδες άνθρωποι να έχουν χάσει τη ζωή τους μέσα σε ένα χρόνο. Έτσι προς το καλοκαίρι του 2015, όλο και περισσότεροι Σύριοι που είχαν εκτοπιστεί από τη χώρα τους άρχισαν να χρησιμοποιούν τη βαλκανική διαδρομή.

• Εκείνη τη χρονιά, το Ομοσπονδιακό Γραφείο Μετανάστευσης και Προσφύγων της Γερμανίας (BAMF) έλαβε τόσες πολλές αιτήσεις ασύλου που αδυνατούσε να τις επεξεργαστεί γρήγορα και άρχισε να χορηγεί άσυλο σε Σύρους μόνο βάσει εγγράφων και χωρίς συνέντευξη με Γερμανό υπάλληλο.

Υπό αυτές τις συνθήκες, η Μέρκελ δήλωσε στις 31 Αυγούστου 2015 σε συνέντευξη Τύπου μετά την επίσκεψή της σε καταυλισμό προσφύγων στη Δρέσδη πως «η Γερμανία είναι μια ισχυρή χώρα. Ο λόγος για την προσέγγισή μας σε αυτά τα ζητήματα πρέπει να είναι αυτός. Έχουμε πετύχει πολλά – μπορούμε να τα καταφέρουμε! Μπορούμε να τα καταφέρουμε, και ό,τι κι αν έρθει στο δρόμο μας, πρέπει να το ξεπεράσουμε και να δουλέψουμε πάνω σε αυτό».

Δέκα ημέρες μετά την ομιλία της, η Μέρκελ έβγαλε selfie με πρόσφυγες κατά τη διάρκεια επίσκεψης στο πρώτο κέντρο υποδοχής μεταναστών στο Βερολίνο-Σπαντάου. Οι μετανάστες έγιναν δεκτοί με χειροκροτήματα από το κοινό και το «μπορούμε να τα καταφέρουμε» της Μέρκελ έγινε σύνθημα.

• Αλλά το «μπορούμε να το κάνουμε» τροφοδότησε επίσης την εχθρότητα. Το AfD, το οποίο αντιτίθεται στην προσφυγική και μεταναστευτική πολιτική της κυβέρνησης Μέρκελ, έχει χρησιμοποιήσει επανειλημμένα τις λέξεις, συχνά με κυνικό ή πολεμικό τρόπο.

Ωστόσο, η κυβέρνηση Μέρκελ έκανε μια απότομη στροφή από αυτή την επικριμένη πλέον μεταναστευτική πολιτική τον Μάρτιο του 2016 με τη «Συμφωνία ΕΕ-Τουρκίας». Μετά από μακρές διαπραγματεύσεις, η Γερμανίδα Καγκελάριος παρουσίασε στις Βρυξέλλες τη συμφωνία ΕΕ-Τουρκίας. Το Ευρωπαϊκό Συμβούλιο και η Ευρωπαϊκή Επιτροπή κατέληξαν σε συμφωνία με τον τότε πρωθυπουργό Αχμέτ Νταβούτογλου στις 18 Μαρτίου 2016. Έτσι έληξε η οξεία φάση της προσφυγικής κρίσης στη Γερμανία.

Η ουσία της συμφωνίας ήταν ότι η Τουρκία θα έπαιρνε πίσω όλους τους πρόσφυγες που είχαν φύγει από τις ακτές της για την Ευρώπη και σε αντάλλαγμα θα έστελνε επιλεγμένους μετανάστες στην Ευρώπη. Ο ορισμός των «επιλεγμένων μεταναστών» εξηγούσε τον τότε επανειλημμένα δηλωμένο στόχο της Μέρκελ για «αντικατάσταση της παράνομης μετανάστευσης με τη νόμιμη μετανάστευση». Προκειμένου η συμφωνία να υλοποιηθεί στην πράξη, οι τουρκικές υπηρεσίες επιβολής του νόμου έπρεπε να αποτρέψουν τις μαζικές διελεύσεις από το Αιγαίο Πέλαγος, οι οποίες προηγουμένως ήταν ανεκτές. Για ένα διάστημα, οι διελεύσεις αυτές αποτράπηκαν…

• Και αυτό γιατί το σημαντικότερο στοιχείο της συμφωνίας ΕΕ-Τουρκίας ήταν το άνοιγμα των οικονομικών ροών από την Ευρώπη. Σε αντάλλαγμα για τη συγκράτηση των μεταναστών, η ΕΕ υποσχέθηκε στην Τουρκία ένα πακέτο ταχείας βοήθειας συνολικού ύψους 6 δισεκατομμυρίων ευρώ. Τα χρήματα αυτά προορίζονταν για τους μετανάστες που βρίσκονταν υπό προσωρινή προστασία στην Τουρκία.

Η συμφωνία περιελάμβανε επίσης την άρση της υποχρέωσης θεώρησης για τους Τούρκους πολίτες στον χώρο Σένγκεν και το άνοιγμα νέων κεφαλαίων στις καθυστερημένες ενταξιακές διαπραγματεύσεις με την ΕΕ. Κατά τα πρώτα πέντε χρόνια της συμφωνίας, υπολογίζεται ότι 3.000 από τους δεκάδες χιλιάδες Σύρους πρόσφυγες που ταξίδεψαν στα ελληνικά νησιά επέστρεψαν στην Τουρκία. Παράλληλα, η ΕΕ δέχθηκε περισσότερους από 7.000 αιτούντες άσυλο από την Τουρκία.

Ωστόσο, ο Μάρτιος του 2020 σηματοδότησε ένα σημείο καμπής για τη συμφωνία. Ο πρόεδρος Ερντογάν δέχθηκε επίσης πιέσεις λόγω της εισροής Σύρων προσφύγων στην Τουρκία. Αυτό το «θέμα» μετατράπηκε σε πρόβλημα που θα διάβρωνε και τα ποσοστά του κόμματος ΑΚΡ. Επιπλέον, 33 Τούρκοι στρατιώτες σκοτώθηκαν σε επίθεση του συριακού στρατού στο Ιντλίμπ της βόρειας Συρίας.

Τα αιτήματα του Ερντογάν για βοήθεια από την ΕΕ και το ΝΑΤΟ έμειναν αναπάντητα, οπότε χρησιμοποίησε τη συμφωνία ως πολιτικό διαπραγματευτικό χαρτί έναντι της Ευρώπης. Ο Ερντογάν ανακοίνωσε ότι δεν θα εμπόδιζε πλέον τους πρόσφυγες να ταξιδεύουν προς την Ευρώπη και ότι δεν θα ασφάλιζε πλέον τα σύνορα με την ηπειρωτική Ελλάδα. Ακυρώθηκε επίσης η επανεισδοχή Σύρων προσφύγων από καταυλισμούς στα ελληνικά νησιά. Η επίσημη αιτιολόγηση ήταν το κλείσιμο των συνόρων μετά το ξέσπασμα της πανδημίας του κοροναϊού.

• Έτσι, χιλιάδες μετανάστες που ζούσαν στην Τουρκία ξεκίνησαν για την Ευρώπη. Η κατάσταση της κρίσης κλιμακώθηκε στα σύνορα του Έβρου, όπου οι μετανάστες προσπάθησαν να φτάσουν στην Ελλάδα. Η προσπάθεια μεγάλου αριθμού προσφύγων να περάσουν τα σύνορα και να εισέλθουν στην ΕΕ ανακόπηκε όταν η Ελλάδα απάντησε στην εισβολή.

Τι συνέβη όμως και φτάσαμε σε όλα αυτά τα γεγονότα;

Μια πρόσφατη μεγάλης κλίμακας μελέτη διεξήχθη από τον πολιτικό συντάκτη της εφημερίδας Frankfurter Allgemeine Zeitung (FAZ), όπου ακόμη και μεταξύ εκείνων που επέκριναν τη Μέρκελ την εποχή της μεγάλης προσφυγικής κρίσης το 2015 και ζητούσαν περισσότερη προστασία των συνόρων, υπάρχουν και εκείνοι που κοιτάζουν πίσω και επαινούν τις αποφάσεις της πρώην καγκελαρίου για τον περιορισμό των μεταναστευτικών ροών.

Ορισμένοι πολιτικοί πιστεύουν ότι ενώ η Μέρκελ έλεγε στον έξω κόσμο «μπορούμε να το κάνουμε» για την προσφυγική πολιτική, στο παρασκήνιο οργάνωνε τη συμφωνία με την Τουρκία. Μετά τη συμφωνία ΕΕ-Τουρκίας, ο αριθμός των προσφύγων που έγιναν δεκτοί στη Γερμανία μειώθηκε στην πραγματικότητα. Έτσι κάθε φορά που ο Τούρκος πρόεδρος Ερντογάν «ταλαντευόταν», η Μέρκελ «διαπραγματευόταν τακτικά με τον Ερντογάν».

• Η πολιτική της Μέρκελ για την υποδοχή προσφύγων, που έλεγε «μπορούμε να το κάνουμε», ξεχάστηκε μετά τη συμφωνία ΕΕ-Τουρκίας. Ωστόσο, η αντιμεταναστευτική στάση του AfD από το 2015 οδήγησε στην κινητοποίηση όχι μόνο δεξιών ψηφοφόρων αλλά και όσων απέχουν από τους μετανάστες. Το φιλοναζιστικό AfD αυξήθηκε σταδιακά.

Στις γενικές εκλογές που διεξήχθησαν τον Σεπτέμβριο του 2017, το AfD εισήλθε για πρώτη φορά στο ομοσπονδιακό κοινοβούλιο. Τώρα μάχεται για την εξουσία σε πολλά ομόσπονδα κρατίδια. Οι μετανάστες εξακολουθούν να βρίσκονται στο επίκεντρο της πολιτικής συζήτησης στη Γερμανία, με το Βερολίνο να αποφασίζει την κατάργηση της ζώνης Σένγκεν ακολουθώντας τις άλλες χώρες που είχαν άρει ττις ελευθερίες της ελεύθερης μετακίνησης.

Τώρα βέβαια δεν υπάρχει η Μέρκελ για να διαπραγματευτεί με τον Ερντογάν, αν και πλέον οι εστίες πολέμου έχουν αυξηθεί σε σύγκριση με το 2015. Από την άλλη η ΕΕ με την πολιτική της αντί να αγωνίζεται για την ειρήνη, συμμετέχει έμμεσα είτε στη συνέχιση όπως στην Ουκρανία, είτε σιωπώντας όπως συμβαίνει με τη Γάζα.