Ο ψυχίατρος Δ. Παπαδημητριάδης στο libre: Πώς καταρρίπτεται το βιολογικό υπόβαθρο στις γυναικοκτονίες

Διαρκώς αυξάνονται οι καταγραφές, διεθνώς, εγκλημάτων με θύματα γυναίκες, κάτι που προκαλεί βαθύ προβληματισμό. Στη χώρα μας, μέσα στους 3 πρώτους μήνες του 2024 (έως 1^η Απριλίου), είχαμε πέντε περιστατικά γυναικοκτονιών, που έρχονται να προστεθούν στον ζοφερό κατάλογο των ετών που προηγήθηκαν. Και ενώ συνεχίζεται σε υψηλούς τόνους η δημόσια συζήτηση αναφορικά με την ανάγκη νομικής αναγνώρισης και θεσμοθέτησης του όρου «γυναικοκτονία» (ως αυτοτελές διωκόμενο έγκλημα, διαχωρισμένο από το γενικότερο ποινικό αδίκημα της ανθρωποκτονίας), συνεχίζεται αυξανόμενος και ο προβληματισμός για τις αιτίες πίσω από τις γυναικοκτονίες.

Ρούλα Σκουρογιάννη

Ποια σκοτεινά συναισθήματα ή συμπλέγματα ωθούν τον δράστη να αφαιρέσει τη ζωή της γυναίκας που ισχυρίζεται ότι «αγαπά με όλες του τις δυνάμεις»; Έχει η ζήλια τέτοια δύναμη; Είναι το πάθος πιο δυνατό από τη λογική; Υπάρχει βιολογικό υπόβαθρο που εξηγεί το φαινόμενο; Είναι τα βιώματα, οι κοινωνικές πεποιθήσεις, το αίσθημα του αρσενικού που χάνει τον «αυτονόητο» για αυτόν έλεγχο που οπλίζει το χέρι του θύτη να τιμωρήσει αυτή που «αγαπά μέχρι … θανάτου»;  

Μία προσέγγιση κοινωνικό φαινόμενο της «γυναικοκτονίας» επιχειρεί, μιλώντας στο libre, ο Ψυχίατρος – Ψυχοθεραπευτής, Δημήτρης Παπαδημητριάδης, εξηγώντας τις ιδεολογικές όσο και τις κοινωνικές αιτίες και διαστάσεις του φαινομένου.

·         Είναι όντως το ασίγαστο ερωτικό πάθος η αιτία που ωθεί έναν άντρα να σκοτώσει τη σύντροφό του; Δηλαδή, σκοτώνει επειδή αγαπά παράφορα;

«Η εξήγηση ότι ένας άνδρας σκοτώνει τη σύντροφό του λόγω “ασίγαστου ερωτικού πάθους” αποτελεί μια συχνά παρεξηγημένη και επικίνδυνη απλοποίηση ενός πολύ πιο περίπλοκου και σοβαρού θέματος. Η ενέργεια αυτή είναι μάλλον εκδήλωση εξουσιαστικής, καταπιεστικής και επικίνδυνης συμπεριφοράς παρά απόρροια αγάπης.

Η ενδοοικογενειακή βία και το φαινόμενο της “γυναικοκτονίας” (δηλαδή η δολοφονία μιας γυναίκας από τον σύντροφο ή πρώην σύντροφό της) έχουν εξεταστεί εκτενώς από την ψυχολογία και τις κοινωνικές επιστήμες, και οι ερευνητές έχουν καταλήξει ότι οι πράξεις αυτές απορρέουν από την επιθυμία ελέγχου, από την καταπίεση, τον φόβο απώλειας του ελέγχου και από συναισθηματική ανωριμότητα, παρά από την αγάπη.

Ορισμένοι άνδρες καταλήγουν να σκοτώσουν τη σύντροφό τους γιατί αντιμετωπίζουν συναισθήματα ανεπάρκειας και απώλειας ελέγχου στη σχέση τους. Σε αυτό το πλαίσιο, η βίαιη πράξη μπορεί να είναι απόπειρα επανάκτησης ελέγχου. Ομοίως, οι συναισθηματικά ασταθείς άνδρες μπορεί να εκδηλώνουν υπερβολική ζήλια ή κατοχικότητα, τα οποία δεν είναι εκδηλώσεις αγάπης αλλά μάλλον συμπτώματα ελέγχου και ανασφάλειας.

Κάποιες παραδοσιακές και πατριαρχικές αντιλήψεις υποθάλπουν την ιδέα ότι οι άνδρες έχουν το δικαίωμα να ελέγχουν τις γυναίκες στη ζωή τους. Η βίαιη συμπεριφορά, λοιπόν, δεν προκύπτει από την αγάπη αλλά από μια συνθήκη ανισορροπίας, ελέγχου και καταπίεσης. Και βέβαια, δεν χωράνε οι «βιολογικές δικαιολογίες» κανενός υφυπουργού στη γυναικοκτονία!

Η αντιμετώπιση και η πρόληψη της ενδοοικογενειακής βίας απαιτεί μια συνειδητοποιημένη κοινωνική προσπάθεια για παιδεία και υποστήριξη, ώστε να αλλάξουν οι φαύλες αντιλήψεις και συμπεριφορές που τροφοδοτούν τη βία. Μία σεισμική πολιτισμική μετατόπιση, όπως συνηθίζω να λέω».

·         Γιατί -παρόλη την πρόοδο και την ελευθερία στις σχέσεις- σημαντικό ποσοστό αντρών απαιτεί να έχει τον έλεγχο, την κυριαρχία επί του άλλου;

«Παρά την πρόοδο που έχει σημειωθεί στην ισότητα των φύλων, πολλές κοινωνίες εξακολουθούν να βασίζονται σε πατριαρχικές δομές που έχουν ριζωθεί βαθιά στην κοινωνική και πολιτισμική ιστορία. Ενθαρρύνουν τους άνδρες να αναζητούν και να διατηρούν έναν ρόλο κυριαρχίας εντός των σχέσεων. Έτσι, με την αλλαγή των κοινωνικών ρόλων και την αυξημένη ανεξαρτησία των γυναικών, κάποιοι άνδρες μπορεί να νιώθουν απειλημένοι στην ταυτότητά τους ως “παραδοσιακοί” προστάτες και διαχειριστές του σπιτιού. Αυτή η ανασφάλεια μπορεί να τους οδηγήσει να αναζητούν περισσότερο έλεγχο ως μέσο για να αποκαταστήσουν την αίσθηση αρρενωπότητας και σταθερότητας.

Οι αντιλήψεις για τους ρόλους των φύλων και οι προσδοκίες για συμπεριφορές μεταδίδονται και ενισχύονται από την οικογένεια, τα μέσα μαζικής ενημέρωσης, ορισμένες πολιτικές ιδεολογίες και άλλους κοινωνικούς θεσμούς. Άνδρες που μεγαλώνουν σε περιβάλλοντα που ενθαρρύνουν ή δικαιολογούν την ανδρική κυριαρχία είναι πιο πιθανό να εμφανίσουν αυτές τις συμπεριφορές.

Ψυχολογικές θεωρίες, όπως η θεωρία της προσκόλλησης, και οι διαταραχές προσωπικότητας εξηγούν το γιατί κάποιοι επιδιώκουν την εξουσία στις σχέσεις τους. Άτομα με ανασφαλείς ή δυσλειτουργικούς τύπους προσκόλλησης αντιδρούν σε απειλές για τη σχέση με τρόπους που περιλαμβάνουν καταπίεση ή επιθετικότητα».

·         Είναι η ζήλια τόσο έντονη που συντελεί στο ερωτικό έγκλημα ή κάποια άλλη παθογένεια της προσωπικότητας του θύτη;

«Η ζήλια μπορεί να είναι ένα ισχυρό και εξαιρετικά καταστροφικό συναίσθημα στις ερωτικές σχέσεις. Γνωρίζω ότι προβάλλεται συχνά ως μία από τις αιτίες πίσω από τα ερωτικά εγκλήματα, ωστόσο, η ζήλια από μόνη της δεν αρκεί για να οδηγήσει κάποιον στο να διαπράξει ένα έγκλημα. Συνήθως, υπάρχουν και άλλοι συνδυασμοί παραγόντων που συμβάλλουν, ιδιαίτερα παθογένειες της προσωπικότητας και άλλες ψυχολογικές δυσλειτουργίες, για παράδειγμα, οι διαταραχές αντικοινωνικής συμπεριφοράς και η συναισθηματική αστάθεια.

Άτομα με χαμηλή αυτοεκτίμηση και σημαντικές ανασφάλειες μπορεί να αντιλαμβάνονται τις συμπεριφορές της συντρόφου τους ως απειλές για τη σχέση τους, ακόμη και όταν εκείνες δεν έχουν απαραίτητα τέτοιο σκοπό. Δυστυχώς, η αδυναμία αποτελεσματικής διαχείρισης των συναισθημάτων και η επικράτηση αρνητικών συναισθηματικών αντιδράσεων μπορεί να οδηγούν σε ακραίες και βίαιες εκρήξεις.

Και βέβαια, όπως προανέφερα, το πατριαρχικό μοντέλο είναι ένοχο εδώ, γιατί η ιδέα της ανδρικής κυριαρχίας ενισχύει τις αντιλήψεις ότι οι άνδρες “δικαιούνται” ή πρέπει να ελέγχουν τις συντρόφους τους, αυξάνοντας την πιθανότητα βίαιης συμπεριφοράς ως απάντηση στη ζήλια».

·         Τι έχει αλλάξει στην κοινωνία ή στον ψυχισμό μας και έχουμε τόσες γυναικοκτονίες τα τελευταία χρόνια;

«Η αύξηση στην ενδοοικογενειακή βία και στις γυναικοκτονιών στην Ελλάδα είναι ένδειξη βαθύτερων κοινωνικών και οικονομικών ζητημάτων που συνιστούν πιέσεις τόσο στην κοινωνική δομή όσο και στον ατομικό ψυχισμό. Η οικονομική κρίση στην Ελλάδα και κατόπιν η πανδημία και σήμερα ο πληθωρισμός και η ακρίβεια έχουν δημιουργήσει σε πολλούς απόγνωση και αβεβαιότητα. Η συνεχιζόμενη ανεργία, η ανεπάρκεια των μισθών και η κοινωνική ανασφάλεια ενισχύουν το στρες και την ψυχική πίεση, που συμβάλλουν σε ακραίες και βίαιες αντιδράσεις στον οικογενειακό και ερωτικό περίγυρο.

Η δε αίσθηση διάχυτης διαφθοράς, η ανεπαρκής διαχείριση κοινωνικών θεμάτων εκ μέρους της πολιτείας -με την εντύπωση αναλγησίας και ατιμωρησίας και η αντιλαμβανόμενη αναξιοπιστία πολλών θεσμών έχουν διαρρήξει την κοινωνική εμπιστοσύνη. Αυτό αφήνει πολλούς ανθρώπους χωρίς την αναγκαία υποστήριξη σε κρίσιμες στιγμές, και αυξάνει την πιθανότητα αυτοσχεδιασμού, όπως η αυτοδικία  και η χρήση βίας ως “λύση” στα προβλήματα».