Σε αναζήτηση μιας Ευρώπης που κατανοεί τον πλανήτη σήμερα

Όπως κάθε νέα χρονιά, το 2023 θα έλθει με προσδοκίες, ελπίδες, ανησυχίες και – στην καλύτερη περίπτωση – με κάποιες δόσεις δημιουργικά κριτικού αναστοχασμού. Όμως σε αντίθεση με άλλες, πρόσφατες πρωτοχρονιές, το 2023 θα ξεκινήσει την διαδρομή του με την επίγνωση μιας εξαιρετικά δύσκολης και εξαιρετικά επικίνδυνης διεθνούς συγκυρίας.

Ο ρωσο-ουκρανικός πόλεμος δημιούργησε νέες συνθήκες και εξακολουθεί να διαμορφώνει την διεθνή πραγματικότητα κάθε εβδομάδα που συνεχίζεται.

• Δεν είναι ένας «νέος Ψυχρός Πόλεμος», όπως πολλοί άκριτα επαναλαμβάνουν, αυτό που χαρακτηρίζει την περίοδο που διανύουμε. Νέος «Ψυχρός Πόλεμος» δεν υφίσταται, αλλά ένα σύνθετο, αναδυόμενο πολυπολικό και πολυκεντρικό σύστημα που είναι δυνητικά πιο επικίνδυνο, εάν δεν αξιοποιηθούν οι δυνητικά θετικές του διαστάσεις ήδη στην παρούσα, επώδυνη μεταβατική περίοδο.     

Στον σημερινό, αργά και με δυσκολία αναδυόμενο πολυπολικό και πολυκεντρικό κόσμο, οι ισχυροί περιφερειακοί δρώντες έχουν αναβαθμισμένο ρόλο, οι περιφερειακές συγκρούσεις είναι πιθανότερες και συχνότερες και κάποιες, τουλάχιστον, από τις συμμαχίες είναι εύπλαστες και εξαρτώμενες από τα επιμέρους ζητήματα και προκλήσεις που ανακύπτουν (γεωπολιτικά, ενεργειακά, διαθέσιμων πόρων, δημογραφικά, μεταναστευτικών ροών, ταυτοτικά, κλπ).

• Στον αναδυόμενο κόσμο, ούτε ο πλανήτης ταυτίζεται με τη Δύση ούτε ο ορθολογική εκτίμηση των εθνικών συμφερόντων παραχωρεί εύκολα τη θέση της σε μια αφηρημένη και σχηματική επίκληση του Καλού εναντίον του Κακού.

Είναι αδύνατον να υιοθετηθεί ο πολιτικός λόγος και η κουλτούρα του (επιδιωκόμενου από κάποιους) νέου διπολισμού στην Ινδία, την Κίνα, τη Νότια Αφρική, τη Νιγηρία, τη Σαουδική Αραβία, την Ινδονησία, την Αργεντινή ή την Βραζιλία. 

Π.χ. η Ινδία δεν έχει κανένα λόγο να επιθυμεί να δει την Ρωσία ταπεινωμένη και άρα ακόμη περισσότερο εγκλωβισμένη στην ασφυκτική αγκαλιά της Κίνας. Παρότι η Ινδία έγινε σταδιακά ένας σημαντικός εταίρος των ΗΠΑ, ο πόλεμος στην Ουκρανία σημαίνει κάτι εντελώς διαφορετικό για το Νέο Δελχί σε σχέση με αυτό που σημαίνει για την Ουάσιγκτον ή το Λονδίνο. Η Ινδία βλέπει τις περιπέτειες της Ρωσίας μέσα από το συνδυαστικό πρίσμα της ανόδου της Κίνας και της αυξανόμενης εξάρτησης της Μόσχας από το Πεκίνο. Η τελευταία εξέλιξη (μια Ρωσία παράρτημα της Κίνας) αποτελεί ανάθεμα για αρκετούς δρώντες και θα έπρεπε βέβαια να αντιμετωπίζεται ως εξόχως προβληματική και για την Ευρώπη.  

Με δυο λόγια, πρέπει να γίνει κατανοητό ότι οι βασικές τάσεις που διαμορφώνονται είναι οι εξής:

• (α) παρά τα φαινόμενα, η Δύση είναι ολοένα και λιγότερο σε θέση να καθορίσει την ατζέντα παγκοσμίως σε έναν αναδυόμενο πολυκεντρικό κόσμο,
• (β) συγκλίσεις και συμμαχίες καθίστανται περισσότερο εύπλαστες και εξαρτώμενες από επιμέρους θεματικές και πεδία συμφερόντων και
• (γ) σε περιπτώσεις συγκρούσεων, τόσο οι σύμμαχοι όσο και οι αντίπαλοι σέβονται κυρίως την σκληρή ισχύ και την ετοιμότητα αυτή να χρησιμοποιηθεί όταν απειλούνται ζωτικά εθνικά συμφέροντα. 

Σε ένα τέτοιο κόσμο, οι πληροφορίες και η σωστή ανάλυσή τους μπορεί να είναι παράγοντες όχι απλά σημαντικοί αλλά κρίσιμοι για την επιβίωση. Είναι π.χ. εντελώς απαραίτητο να γίνει κατανοητό το ευρύτερο πλαίσιο μέσα στο οποίο εξελίσσονται οι σύνθετες σχέσεις Δύσης – Τουρκίας και διαγράφονται τα σενάρια για την Ανατολική Μεσόγειο.

• Στο αναδυόμενο πλαίσιο, και ενώ οι ευρωατλαντικές σχέσεις παραμένουν απαραίτητες και ανεκτίμητες, η Ευρώπη θα πρέπει να εστιαστεί σε πρακτικές που αντανακλούν την πραγματική κατανόηση δυο ουσιαστικών παραμέτρων.

Πρώτον ότι, όπως προαναφέρθηκε, ο πλανήτης δεν ταυτίζεται με τη Δύση.

Και δεύτερον, ότι η Ευρώπη δεν ταυτίζεται συνολικά με την Αμερική.

Όσο αυτές οι δυο παράμετροι δεν αντανακλώνται στις ευρωπαϊκές στρατηγικές, το μέλλον της Ευρώπης θα είναι μετέωρο και εν πολλοίς απρόβλεπτο.

*Ο Κώστας Α. Λάβδας είναι Καθηγητής στο Πάντειο Πανεπιστήμιο και έχει διατελέσει, μεταξύ άλλων, Senior Research Fellow στο London School of Economics, αντιπρύτανης του Πανεπιστημίου Κρήτης και κάτοχος της Έδρας Ελληνικών και Ευρωπαϊκών Σπουδών «Κωνσταντίνος Καραμανλής» στο Fletcher School of Law and Diplomacy του Πανεπιστημίου Tufts στις ΗΠΑ.