Dark tourism ή σκοτεινός τουρισμός: Έλξη για το μακάβριο ή μάθημα ζωής;

Μετά τη βίαιη συνειδητοποίηση της εύθραυστης φύσης του τουρισμού, είναι σαφές πως το επόμενο στάδιο πρέπει να είναι η μετατροπή της κρίσης σε ευκαιρία μέσα από την αλλαγή μοντέλου τουριστικής δραστηριότητας. Όπως αναφέρει μιλώντας στο Traveller η Ιωάννα Μυταυτσή, σύμβουλος Τουρισμού και υποψήφια διδάκτωρ στο ΑΠΘ, στον τομέα των ειδικών μορφών τουρισμού και ειδικότερα στον Πολιτιστικό και Θρησκευτικό Τουρισμό, μεθοδικά και οργανωμένα, στην μετα-covid εποχή, η Ελλάδα θα διεκδικήσει την επέκταση της τουριστικής της περιόδου.

Αυτό θα επιτευχθεί με την αναζήτηση νέων ποιοτικότερων προτύπων τουριστικής ανάπτυξης που συνδυάζουν την ελκυστικότητα του τουριστικού προιόντος και τη βιώσιμη ανάπτυξή του. Οδηγείται λοιπόν, στην ενεργοποίηση των ειδικών μορφών τουρισμού, που συνήθως έλκυαν τους λίγους, και που σε ορισμένες περιπτώσεις αποδεικνύονται ότι είναι πιο ανθεκτικές.

Παράδειγμα ο θρησκευτικός και προσκυνηματικός τουρισμός που η βιβλιογραφία βεβαιώνει ότι στο παρελθόν κοινωνικές, οικονομικές, πολιτικές αναταραχές δεν ανέστειλαν την ανάγκη του ταξιδιώτη για την εκπλήρωση του τάματός του ή τη συνάντησή του με το θείο. Η αναζήτηση ταξιδιωτικής εμπειρίας συνδέεται άμεσα με τα κίνητρα του σύγχρονου τουρίστα, που ψάχνει και αναζητά να βιώσει κάτι διαφορετικό από αυτό που βιώνει στην καθημερινότητά του. Στην πραγματικότητα δεν αγοράζει ένα τουριστικό προϊόν αλλά την προσδοκία μιας εμπειρίας. Το βιωματικό ταξίδι μέσα από την αναζήτηση εμπειριών και αυθεντικότητας σημειώνει άνοδο ως αντίποδας του μαζικού τουρισμού και μπορεί να ωθήσει τους προορισμούς σε προορισμούς ανεξερεύνητων ταξιδιωτικών εμπειριών.

Μια από αυτές είναι και ο σκοτεινός τουρισμός.

Τι είναι εκείνο που κάνει τον “σκοτεινό τουρισμό” ελκυστικό; Ποια είναι τα πιο δημοφιλή μέρη στον κόσμο;

Τις τελευταίες δεκαετίες προέκυψαν νέες αναδυόμενες μορφές τουρισμού. Παράλληλα, υπάρχουν ομάδες τουριστών που τα κίνητρά τους δεν είναι μονοδιάστατα και που αναζητούν εξειδικευμένες ταξιδιωτικές εμπειρίες και παράδοξα ταξιδιωτικά βιώματα. Θέλουν να βιώσουν το αντισυμβατικό, το απροσδόκητο, το κάτι διαφορετικό, το σκοτεινό. Ο σκοτεινός τουρισμός φαίνεται να είναι μια σύγχρονη μορφή τουρισμού που έχει κερδίσει την προσοχή των ακαδημαϊκών αλλά και των υπεύθυνων χάραξης τουριστικής πολιτικής που πολλές φορές τον χρησιμοποιούν ως εργαλείο για την οικονομική ανάκαμψη των οικονομιών που πληττόμενων κοινοτήτων. Έχει υποστηρικτές αλλά και δυσφημιστές που του ασκούν κριτική για το γεγονός ότι υποδηλώνει μια ιδέα σαδισμού και νοσηρότητας.

Η αλήθεια είναι πως αποτελεί μια δυναμική αλλά και «ευαίσθητη μορφή τουρισμού» που διαθέτει ένα προκλητικό προφίλ και εγείρει πολλά ερωτήματα ιδιαίτερα σε θέματα ηθικής και δεοντολογίας. Αυτό που τον κάνει ελκυστικό είναι η έννοια του θανάτου αυτή καθ’αυτή. Πέρα από τους τρόπους και τις προσπάθειες κατανόησής του οι άνθρωποι δεν παύουν να τον φοβούνται, να τον παρατηρούν και αυτό τους ασκεί μια ηδονοβλεπτική έλξη. Ανέκαθεν τον άνθρωπο τον προσέλκυε ο θάνατος και αποτελούσε θέαμα για αυτόν. Από την απαρχή του πολιτισμένου κόσμου οι άνθρωποι συμμετείχαν σε μακάβριες και «σκοτεινές» διαδικασίες και επιδίωκαν τραυματικές εμπειρίες στο πλαίσιο μιας κοινωνικής συναναστροφής αλλά και διασκέδασης. Για αυτό από την αρχαιότητα ακόμα ταξίδευαν για να γίνουν μάρτυρες στις δημόσιες εκτελέσεις ή ακόμα και στις μονομαχίες στο Κολοσσαίο. Η αναζήτηση μιας ηδονιστικής εμπειρίας είναι αποτέλεσμα του μεταμοντερνισμού όπου μέσα από τα βάσανα των άλλων αναζωογονείται το εγώ μας. Έτσι λοιπόν τα τελευταία χρόνια ο επισκέπτης καταναλώνει θάνατο σαν μια μορφή τουρισμού που θα τον οδηγήσει στη μοναδική εμπειρία. Αλλά η επίσκεψη σε τοποθεσίες θανάτου ως αξιοθέατα οδηγούν τον επισκέπτη σε περισυλλογή και εξέταση των ανθρώπινων συναισθημάτων για το θάνατο. Κάποιοι τουρίστες καθορίζουν τις πεποιθήσεις τους και τις αξίες τους μέσα από την επίσκεψή τους σε μέρη θανάτου και κατανοούν ότι ο θάνατος είναι κάτι αναπόφευκτο ενώ άλλοι εξοικειώνονται με τον θάνατο και την αναπόφευκτη θνητότητα της ανθρώπινης φύσης μέσα από τον θέαση του θανάτου των άλλων.

Από τους πιο δημοφιλείς σκοτεινούς τουριστικούς προορισμούς είναι το Τσέρνομπιλ, το στρατόπεδο συγκέντρωσης του Άουσβιτς στην Πολωνία, το Ground Zero στη Νέα Υόρκη, οι φυλακές του Αλκατράζ, το Hiroshima Peace Memorial Park στη Χιροσίμα και πολλά πολλά άλλα με πιο σύγχρονο dark spot στον κόσμο την πόλη Wuhan της Κίνας, πόλη έναρξης της πανδημίας.

Είναι το dark tourism ένα πεδίο που έχει μέλλον στην Ελλάδα; Θα μπορούσαμε κατά την άποψή σας να το εντάξουμε στο πλαίσιο του memorial tourism;

Η Ελλάδα ως τουριστικός προορισμός στηρίζεται στην ιστορική της κληρονομιά από την αρχαιότητα έως και τη νεότερη ιστορία της, στα μοναδικά γεωμορφολογικά χαρακτηριστικά της, στο υπέροχο κλίμα της, την μεγάλη ακτογραμμή της και όλα αυτά την καθιστούν ιδανικό εποχικό τουριστικό προορισμό. Ο σκοτεινός τουρισμός όμως είναι ένα πεδίο ανεξερεύνητο στην Ελλάδα η οποία έχει προοπτικές σκοτεινής τουριστικής ανάπτυξης αφού διαθέτει μια ιστορική κληρονομιά από δύο παγκοσμίους πολέμους αλλά και σκοτεινά αξιοθέατα και μνημεία από τη δική της ιστορία. Είναι μια μορφή τουρισμού που δεν έχει αναπτυχθεί και τα σκοτεινά αξιοθέατα, τα σκοτεινά σημεία της, δεν έχουν οργανωμένες υποδομές αλλά και δεν είναι γνωστά ώστε να προσελκύσουν τον τουρίστα.

Η τουριστική αγορά έχει ανάγκη από τη δημιουργία νέων τουριστικών προϊόντων. Σίγουρα ο σκοτεινός τουρισμός (ως υποκατηγορία του πολιτιστικού τουρισμού) είναι μια μορφή τουρισμού που θα μπορούσε να αναπτυχθεί στην Ελλάδα η οποία διαθέτει τη δική της σκοτεινή ιστορία και δεν χρειάζεται να επινοήσει κάποια και επίσης δεν χρειάζεται να κατασκευάσει σκοτεινά αξιοθέατα γιατί έχει πληθώρα.

Όσο για το memorial tourism, τον τουρισμό μνήμης, αυτός εντάσσεται στην ευρύτερη έννοια του σκοτεινού τουρισμού.

Μπορεί να γινόμαστε όλοι “σκοτεινοί τουρίστες” και να μην το συνειδητοποιούμε;

Ασφαλώς και ναι. Ο σκοτεινός τουρίστας με την στενή έννοια του όρου, αυτού δηλαδή που ταξιδεύει με μόνο κίνητρο το θάνατο, στην πραγματικότητα είναι ένα σπάνιο είδος τουρίστα που περιορίζεται σε οριακές δραστηριότητες και τότε μιλάμε πια για ένα «δυστοπικό σκοτεινό τουρισμό».

Ένα ταξίδι στη Νέα Υόρκη περιλαμβάνει τις περισσότερες φορές μεταξύ άλλων και μια επίσκεψη στο σημείο (Ground Zero) όπου κατεδαφίστηκαν οι δίδυμοι πύργοι μετά από τρομοκρατική επίθεση στις 9 Σεπτεμβρίου 2001. Το συγκεκριμένο σημείο δέχεται εκατομμύρια τουρίστες. Η επίσκεψη αυτή (μέρος ενός οργανωμένου προγράμματος) συνοδεύεται από αγορές στα γύρω καταστήματα, φαγητό, διασκέδαση, ξενάγηση, φωτογραφίες αναμνηστικές. Εκείνη τη στιγμή ο επισκέπτης εκτός από ένας πολυμορφικός τουρίστας είναι και ένας σκοτεινός τουρίστας που απλά μπορεί να μην συνειδητοποιεί. Έτσι λοιπόν, όλοι μας μπορεί να υπήρξαμε σε κάποιο ταξίδι μας σκοτεινοί τουρίστες και να μην το ξέραμε είτε γιατί δεν γνωρίζαμε τη σκοτεινή ιστορία του μνημείου ή του τόπου που επισκεφθήκαμε ή ακόμα να μην γμωρίζαμε καν την έννοια και την ύπαρξη του Σκοτεινού Τουρισμού.