Ο Στέλιος Στυλιανίδης στο Libre:”Το σοκ του κοροναϊού: Από την φαντασίωση της παντοδυναμίας στην επιδημία του φόβου”

«Το σοκ που προκαλείται από τον Covid-19 επιφέρει, εκτός των άλλων συνεπειών, μια επιδημία του φόβου και, αντίστροφα, της άρνησης του πραγματικού κινδύνου», εξηγεί ο καθηγητής κοινωνικής ψυχιατρικής στο Πάντειο Πανεπιστήμιο, ψυχίατρος-ψυχαναλυτής-ομαδικός αναλυτής,Στέλιος Στυλιανίδης, τονίζοντας παράλληλα ότι «εν μέσω πανδημίας πρέπει να γίνει συνείδηση ότι η κοινωνική απόσταση και η αποφυγή των κοινωνικών επαφών είναι μέτρα αναπόφευκτα και αναγκαία για τη δημόσια υγεία και αποτελούν κομμάτι της ατομικής ευθύνης και αυτοπειθαρχίας. Ωστόσο, η κοινωνική αυτή απόσταση δεν σημαίνει ούτε μοναξιά ούτε παθητικότητα».

Ο Στέλιος Στυλιανίδης επισημαίνει, ακόμα ότι «αυτή η αναγκαστική συνθήκη αναδεικνύει -πολλές φορές με δραματικό τρόπο- τα ελλείμματα ουσιαστικών κοινωνικών και ψυχικών δεσμών, τη σαθρότητα σχέσεων, το “δήθεν” των κοινωνικών δικτύων που στη δύσκολη περίοδο μοιάζουν ανήμπορα να προσφέρουν κάτι αυθεντικό και ουσιώδες για την αποφυγή της κατακρήμνισης του άλλου στη μαύρη τρύπα της απελπισίας και της κατάθλιψης».

Συνέντευξη στον Χρόνη Διαμαντόπουλο

–Τις τελευταίες εβδομάδες λόγω του κορωνοϊού βιώνουμε πρωτόγνωρες καταστάσεις. Σταδιακά λαμβάνονται μέτρα από τις κυβερνήσεις στην Ευρώπη για να προστατευθούμε. Και σε αυτές τις συνθήκες βλέπουμε εκείνους που έχουν την αυταπάτη ότι δεν θα τους συμβεί τίποτα και κάποιους άλλους που από υπερβολική αγωνία πιστεύουν ότι θα προσβληθούν από την ασθένεια του κορωνοϊού και θα αντιμετωπίσουν σοβαρές δυσκολίες. Πώς μπορούμε να ισορροπήσουμε σ’ αυτή τη δύσκολη κατάσταση;

Το σοκ που προκαλείται από τον Covid-19 επιφέρει, εκτός των άλλων συνεπειών, μια επιδημία του φόβου και, αντίστροφα, της άρνησης του πραγματικού κινδύνου.
Η επιθετικότητα στη διασπορά του κορωνοϊού θέτει τον άνθρωπο της νεωτερικότητας σε μια a priori αντιφατική θέση: Από τη μία πλευρά εξακολουθεί να υπάρχει η φαντασίωση της παντοδυναμίας κι ενός σκληρά ναρκισσιστικού εαυτού, με την έννοια ότι μπορεί να προβλέψει, να ελέγξει και να τιθασεύσει ορθολογικά κάθε κίνδυνο.

Από την άλλη, ο άνθρωπος δοκιμάζεται από μια επώδυνη διάψευση της παντοδυναμίας του μέσα από την κατάρρευση της ιδέας μίας συνεχούς προόδου και ανάπτυξης, μιας εικόνας χωρίς ρωγμές.

Αν κάτι ενδιαφέρον θέτει στο προσκήνιο η πανδημία αυτή είναι η αναγκαιότητα επένδυσης της σκέψης και της κατανόησης όχι μόνο των βαθύτερων αιτίων του κακού, δηλαδή την οικολογική καταστροφή και τη συρρίκνωση του κοινωνικού κράτους και του συστήματος δημόσιας υγείας, αλλά επίσης την ανάγκη επένδυσης του εσωτερικού μας κόσμου, την προτεραιότητα που πρέπει να δώσουμε στο χτίσιμο και τη διατήρηση κοινωνικών και ψυχικών δεσμών οι οποίοι περιθωριοποιούνται ή συσκοτίζονται μέσα στην ατέρμονη ρευστότητα της καθημερινότητας.
Ο φόβος του θανάτου και το αίσθημα μοναξιάς ως κοινό βίωμα του σύγχρονου ανθρώπου μπορεί να λειτουργήσει ως καταλύτης για την ουσιαστική ενηλικίωση.

Μάθαμε πια ότι δεν υπάρχουν βεβαιότητες και ότι η μόνη σταθερά είναι η διαπραγμάτευση με την εσωτερική μας ευθραυστότητα και ανθεκτικότητα που συνυπάρχουν μέσα μας σε μια διαρκή ένταση.

Ο καθηγητής κοινωνικής ψυχιατρικής Στ.Στυλιανίδης στο Libre: «Η πανδημία ως δυνατότητα επανανοηματοδότησης της ύπαρξής μας»

–Με αφορμή τον κορωνοϊό ήρθε στην επιφάνεια το ζήτημα – ανάλογα με την οπτική – της συλλογικής και της ατομικής ευθύνης. Ποια υπερτερεί, μεταξύ των δύο; Και τι σημαίνει σε αυτή τη συγκυρία «ευθύνη»;

Η ατομική ευθύνη δεν μπορεί να υποκαταστήσει τη θεσμική λειτουργία αλλά αποτελεί προϋπόθεση προκειμένου να συγκροτηθεί και να ενδυναμωθεί μια συνειδητότητα που οδηγεί στη συλλογική ευθύνη. Οι αντιδράσεις χωρών που αποτέλεσαν θετικό παράδειγμα ανάσχεσης της επιθετικότητας της πανδημίας, όπως η νότια Κορέα και η Ταϊβάν, δείχνουν ότι η συμπληρωματικότητα της ατομικής και της συλλογικής ευθύνης είναι καταλυτική.
Οι αρχές δημόσιας υγείας πρέπει να δίνουν έμφαση στο ότι η αυτοαπομόνωση αποτελεί αλτρουιστική επιλογή, δηλαδή έμπρακτη απόδειξη ενδιαφέροντος για τους άλλους και όχι μόνο αυτοπροστασία.
Ωστόσο, θα πρέπει να μας απασχολήσει και σαν άτομα και σαν κοινωνίες η πιθανή μελλοντική χρησιμοποίηση μηχανισμών ελέγχου της ζωής του καθένα στο όνομα της πρόληψης που θα μπορούσε να διολισθήσει σε παραβίαση των θεμελιωδών ανθρώπινων δικαιωμάτων της ελευθερίας και της αυτοδιάθεσης κάθε πολίτη. Το δίπολο “ασφάλεια και ελευθερία” στο πλαίσιο μιας σύγχρονης δημοκρατίας πρέπει να γίνει εκ νέου αντικείμενο επεξεργασίας μέσα από τη δημιουργία νέος νέου κοινωνικού συμβολαίου.

–Τελικά τα μέτρα που μας επιβάλλονται όπως είναι, η απομόνωση στο σπίτι, η αποφυγή των κοινωνικών επαφών μπορούν να επιδράσουν αρνητικά στη ψυχική υγεία ενός ανθρώπου; Και κυρίως σε ανθρώπους που ζουν μόνοι τους για οποιονδήποτε λόγο.

Οι επιστημονικές έρευνες έχουν δείξει εδώ και καιρό ότι η κοινωνική απομόνωση και η μοναξιά, συχνά αλλά όχι πάντα, μπορούν να επιδράσουν αρνητικά και στη σωματική και στην ψυχική υγεία ενός ανθρώπου, δηλαδή στο σύνολο της ψυχοσωματικής του ισορροπίας.

Ξέραμε από πριν ότι οι άνθρωποι που νιώθουν αποκομμένοι είναι πιθανότερο να κρυολογήσουν, να εμφανίσουν καρδιοπάθεια, μειωμένες νοητικές και γνωστικές λειτουργίες, κατάθλιψη και τελικά μικρότερο προσδόκιμο ζωής.

Μια πρόσφατη μελέτη στο έγκριτο επιστημονικό περιοδικό “The Lancet” η οποία αξιολογεί τα ως τώρα δεδομένα απ όλες τις σχετικές έρευνες βρήκε ότι η καραντίνα και η απομόνωση διαρκείας μπορεί να οδηγήσουν σε άγχος, κατάθλιψη, μετατραυματικό στρες, επιθετικότητα και θυμό, αλλά επίσης σε κόπωση, πτώση του ηθικού και ευρύτερα κοινωνική απόσυρση.

Εν μέσω πανδημίας πρέπει να γίνει συνείδηση ότι η κοινωνική απόσταση και η αποφυγή των κοινωνικών επαφών είναι μέτρα αναπόφευκτα και αναγκαία για τη δημόσια υγεία και αποτελούν κομμάτι της ατομικής ευθύνης και αυτοπειθαρχίας. Ωστόσο, η κοινωνική αυτή απόσταση δεν σημαίνει ούτε μοναξιά ούτε παθητικότητα. Αυτή η αναγκαστική συνθήκη αναδεικνύει -πολλές φορές με δραματικό τρόπο- τα ελλείμματα ουσιαστικών κοινωνικών και ψυχικών δεσμών, τη σαθρότητα σχέσεων, το “δήθεν” των κοινωνικών δικτύων που στη δύσκολη περίοδο μοιάζουν ανήμπορα να προσφέρουν κάτι αυθεντικό και ουσιώδες για την αποφυγή της κατακρήμνισης του άλλου στη μαύρη τρύπα της απελπισίας και της κατάθλιψης. Το παρελθόν είναι ουσιαστικά παρόν και καθορίζει το μέλλον. Γι αυτό και η συγκυρία μπορεί να αποτελέσει αφορμή για αναστοχασμό και επανανοηματοδότηση της ζωής του καθενός.

-Η τεχνολογία συχνά έχει κατηγορηθεί ότι φέρνει μοναξιά. Τώρα, εν μέσω της πρόκλησης , είναι η ώρα να φανεί πόσο χρήσιμη είναι; Είναι στο χέρι των περισσότερων ανθρώπων να αξιοποιήσουν την τεχνολογία για να σπάσουν την απομόνωση;

Δεν υπάρχει καλή και κακή τεχνολογία, υπάρχει καλή και κακή χρήση της. Το διαδίκτυο προσφέρει σημαντικές δυνατότητες επικοινωνίας ειδικά σε μέρες όπως αυτές και είναι στο χέρι όλων μας να αξιοποιήσουμε, χωρίς υπερβολή και ακρότητα, αυτές τις δυνατότητες για να σπάσουμε την απομόνωση και να αισθανθούμε ότι ζούμε και όχι απλά επιβιώνουμε.

–Πως κρίνετε τα έως τώρα μέτρα αντιμετώπισης της πανδημίας και τους χειρισμούς διαχείρισης αυτής της κρίσης από τον κρατικό μηχανισμό και από τις αρχές δημόσιας υγείας;

Είναι ανακουφιστικό ότι πάρθηκαν έγκαιρα μέτρα πρόληψης και έχει διαμορφωθεί ένα αίσθημα συλλογικής εμπιστοσύνης απέναντι στην πολιτεία και τους θεσμούς.

Αυτό μπορεί να αποτελέσει ένα πολύτιμο κοινωνικό κεφάλαιο το οποίο δεν πρέπει να σπαταληθεί με όρους μικροκομματικούς ή πελατειακούς προς όφελος της ποιότητας των δημοκρατικών θεσμών στη χώρα μας.

Ωστόσο, η σημερινή απειλή αναδεικνύει τα τεράστια κενά που προϋπήρχαν στο σύστημα δημόσιας υγείας, από προσωπικό μέχρι υποδομές και από κλίνες ΜΕΘ μέχρι την ανυπαρξία μιας σύγχρονης πολιτικής ατζέντας για την ανάκαμψη των υπηρεσιών του ΕΣΥ.

Τα ελλείμματα αυτά μαζί με το ήδη δυσλειτουργικό δίκτυο της κοινωνικής πρόνοιας και των κατακερματισμένων αντίστοιχων υπηρεσιών της τοπικής αυτοδιοίκησης θέτουν επιτακτικά την ανάγκη επανασχεδιασμού μιας στρατηγικής πρόληψης, προαγωγής και αγωγής υγείας στο γενικό πληθυσμό, επανασυγκρότησης της πρωτοβάθμιας φροντίδας υγείας η οποία σε κάθε αποτελεσματικό σύστημα αποτελεί τον ισχυρό ηθμό ώστε να μην καταλήγουν περιστατικά χωρίς σοβαρές ενδείξεις στα ήδη επιβαρυμένα νοσοκομεία αλλά και να μην εγκλωβίζονται σπίτι τους άνθρωποι που θα έπρεπε να έχουν ολοκληρωμένη φροντίδα δεδομένου ότι είναι σχεδόν ανύπαρκτες οι υπηρεσίες κατ οίκον παρέμβασης και υγειονομικής φροντίδας.

–Εργάζεστε εδώ και πολλά χρόνια για την ψυχιατρική μεταρρύθμιση στη χώρα μας. Σε ποιο σημείο βρίσκονται σήμερα οι υπηρεσίες ψυχικής υγείας, στην Ελλάδα;

Η ψυχιατρική μεταρρύθμιση είναι η συλλογική προσπάθεια πολιτείας, ψυχιάτρων, επαγγελματιών ψυχικής υγείας, κοινωνίας των πολιτών και θεσμών για την οριστική αντιμετώπιση των αναγκών ψυχικής υγείας του ανθρώπου (αντιμετώπιση ψυχικών διαταραχών, πρόληψη, προαγωγή, ψυχοκοινωνική αποκατάσταση και κοινωνική ενσωμάτωση).
Οταν ξεκινήσαμε πριν από 35 χρόνια την προσπάθεια για την ψυχιατρική μεταρρύθμιση, ο στόχος μας ήταν να υπάρχει ένα πλήρες δίκτυο υπηρεσιών στην κοινότητα το οποίο να διασφαλίζει σε επίπεδο υγειονομικής περιφέρειας τη λειτουργική επάρκεια ως προς τις ανάγκες της ψυχικής υγείας του τοπικού πληθυσμού.
Οι βασικές αρχές ανάπτυξης αυτού του κοινοτικού δικτύου θα έπρεπε να περιλαμβάνουν: Α) Κατάργηση των υφιστάμενων ψυχιατρικών νοσοκομείων και μετασχηματισμό τους σε δίκτυα υπηρεσιών κοινοτικής ψυχιατρικής. Β) Τομεοποίηση και αποκέντρωση. Γ) Εξατομικευμένη και ολιστική προσέγγιση. Δ) Σεβασμός στα ανθρώπινα δικαιώματα μέσα από την δραματική μείωση των αναγκαστικών νοσηλειών. Ε) Διασφάλιση του συνεχούς της φροντίδας.
Εκτός από νησίδες ψυχιατρικής μεταρρύθμισης που υπάρχουν στη χώρα κανένας από αυτούς τους στόχους δεν έχει υλοποιηθεί: Για παράδειγμα, το ποσοστό των αναγκαστικών νοσηλειών είναι από τα υψηλότερα στην ΕΕ, ο κατακερματισμός, η έλλειψη συντονισμού, η υποχρηματοδότηση και η ασυνέχεια στη φροντίδα επικρατούν, όπως επίσης η επαγγελματική εξουθένωση των λειτουργών ψυχικής υγείας σε ένα σύστημα γερασμένο χωρίς οραματικό λόγο και συγκροτημένη ιδεολογία αλλαγής.